Avrupa’da açık erişim ve araştırma değerlendirmesi üzerine umut verici gelişmeler

Dünyada araştırma değerlendirmelerindeki yayın, atıf, sıralama ve sayma takıntısının bozduğu akademik sistemin nasıl kurtarılabileceği konuşuluyor. Bu konu oldukça önemli çünkü araştırma değerlendirme sistemleri, sayıları önceledikçe bu durum hem bilimsel çıktıların niteliğini olumsuz etkiliyor hem de her geçen gün yeni bir akademik etik ihlali ile karşı karşıya kalıyoruz. Sarkaç’ta da sık sık bu konuda çeşitli yazılar yayınlanarak araştırma topluluklarının farkındalığı artırılmaya çalışılıyor.^[1]Sarkaç’ta bu konu hakkında yayınlanmış yazılardan bazıları (Erişim tarihi: 8.3.2022)

Şaylan, D.Ü. (2018, 25 Temmuz). Akademik yayınlardaki sinsi yozlaşma.

Şencan, R.S. ve Sarıbay, A. (2020, 30 Aralık). Açık bilim hareketi.

Taşkın, Z. (2019, 28 Mart). Yükseköğretimde “kalite” üzerine.

Taşkın, Z. (2020, 15 Ekim). Bilim dilinde çeşitlilik arayışı üzerine.

Taşkın, Z. (2019, 15 Ocak). Akademinin yel değirmenleriyle savaşında Don Kişot olmak.

Taşkın, Z. ve Doğan, G. (2018, 24 Ekim). Bir tuhaf savaş: Açık bilim ve yağmacı dergiler.

Taşkın, Z. ve Doğan, G. (2019, 2 Temmuz). Akademik performans ölçümünde sanat ve insan bilimleri.

Taşkın, Z. ve Doğan, G. (2019, 4 Aralık). Büyük yanılgı: Yağmacı faaliyetlerin nedeni açık erişim felsefesi değil! 

Taşkın, Z. ve Doğan, G. (2021, 10 Mart). Akademik performans değerlendirmelerinde kitapların yeri.

Taymaz, E. (2020, 11 Mart). Akademik performans ölçütlerine sayısal bakış.

Tonta, Y. (2018, 5 Aralık). Araştırma değerlendirme üzerine.

Tonta, Y. (2019, 23 Ocak). Bilimsel yayınlara açık erişim modelleri.

Tonta, Y. ve Akbulut, M. (2020, 23 Eylül). Performansa dayalı akademik teşvik sistemleri üzerine. 

Tunca, B. (2019, 22 Şubat). Açık bilimde yeni ufuklar. 

Yurtsever, E. (2019, 6 Mart). Bilimsel araştırmaların paylaşımında “FAIR”.

Yurtsever, E. (2020, 3 Mart). Çin’den “sayıların diktatörlüğü”ne darbe. 

Yurtsever, E. (2020, 4 Eylül). Bilimsel bir dergi üzerine bazı sorular: Scientific Reports.

2022 yılı bu çabaların sözde kalmayıp eyleme döküleceği yıl olacak gibi görünüyor. 4-5 Şubat 2022 tarihlerinde düzenlenen Avrupa Açık Bilim Konferansı 2022 (OSEC 2022) tüm bu gelişmelerin ilan edildiği bir platform sundu.^[2]OSEC 2022 sunum videoları, https://osec2022.eu/program/ Bu etkinliğin diğer önemli boyutu da araştırma değerlendirmesi konusunun açık bilim hareketi ile birlikte ele alınıyor oluşu. Tüm bu gelişmeleri, araştırma değerlendirme kriterlerinin iyileştirilmesi sürecinde açık bilim hareketinin temel alınacağı şeklinde okumak mümkün.

Altın açık erişim yerine elmas açık erişim

Avrupa’da yürütülen Plan S^[3]Plan S. Principles and implementation. Erişim tarihi 8.3.2022 veya Project DEAL gibi ulusal konsorsiyumlar ile fonlayıcılar tarafından desteklenen bilimsel araştırmalardan üretilen çıktılar altın açık erişimli (Bkz. Şekil 1) dergilerde yayınlanıyor ve makale işlem ücretleri fonlayıcılar tarafından karşılanıyor. Bu durum kamu kaynaklarıyla üretilen bilimsel çıktıların herkesçe ulaşılabilir olmasını kolaylaştırırken diğer tarafta ülkeler/araştırmacılar arasında büyük uçurumlar yaratıyor. Merkez ülkelerin büyük araştırma fonu sahibi araştırmacıları makalelerini kolaylıkla yayınlarken, az gelişmiş ülkelerde çalışanlar ticari yayınevlerinin uzun bekleme listelerine giriyorlar.^[4]Kwon, D. (2022). Open-access publishing fees deter researchers in the global south. Nature News. Öte yandan yayınevleri de bu durumu fırsata çevirmekte oldukça hünerli. Nature grubu dergilerinde 12.000 $’a varan makale işlem ücretleri^[5]Springer Nature. (2022). Open access journals. Erişim tarihi 8.3.2022 ve Taylor & Francis’in makale işlem ücreti karşılığında “hızlandırılmış-önceliklendirilmiş” yayıncılık hizmeti sunması^[6]Taylor & Francis. Accelerated publication. Erişim tarihi 8.3.2022 gibi örnekler altın açık erişim sayesinde ciroları hızla hızla yükselen bilimsel dergiler gerçeğini gözler önüne seriyor. Ayrıca makale işlem ücretine dayalı modelin İngilizce dilinde üretilmiş bilimsel içeriği desteklemesinin sadece çeşitliliği, eşitliği veya kapsayıcılığı değil, araştırmaların kalitesini de tehlikeye attığı bilinen bir gerçek.^[7]Pölönen, Janne, Kulczycki, Emanuel, Late, Elina, Røeggen, Vidar, & Sivertsen, Gunnar. (2021). Response to BOAI steering committee concerning multilingualism in Gold OA publishing environment. Zenodo. https://doi.org/10.5281/zenodo.5592704

Bilimsel yayıncılıkta devrim niteliğinde kararlar

Yukarıda sıralanan sorunlar üzerine Plan S’i geliştiren Science Europe ve Coalition S’in de dahil olduğu bir grup, topluluk odaklı açık erişim yayıncılığı anlamına gelen ve okuyucunun veya yazarın herhangi bir işlem ücreti ödemeden makalelere erişim sağladığı modeli tanımlayan elmas (diamond) açık erişim için hareket planı geliştirmek üzere düğmeye bastı.^[8]Diamond Open Access. Erişim tarihi 8.3.2022. Elmas açık erişimin tüm dünyada gerçek anlamda yaygınlaşabilmesi için ise dernekler veya kamu kurumları gibi bilimsel toplulukların çıkardıkları dergilerin araştırma performans değerlendirme sistemlerinde tanınması şart. Hareket planı yalnızca topluluklar tarafından çıkarılan dergilere altyapı desteği verilmesini hedeflemiyor, halihazırda etki faktörü temeline dayanan mevcut araştırma değerlendirme modellerinin iyileştirilmesine ve yayının nerede yayınlandığından çok ne anlattığına odaklanılmasının önemine vurgu yapıyor. Hareket planı ile bilimde açık bilim ve bilimsel iletişimi kapsayan bir “elmas sektör” yaratmak amaçlanıyor. Bu elmas sektörde farklı bilimsel disiplinlerden, dillerden ve kültürlerden çok çeşitli bilimsel çıktıların bilimsel topluluklar tarafından yönetilen ve değerlendirilen dergiler üzerinden yayılmasını sağlamak ve bu dergileri düzenlemek, koordine etmek ve sürdürülebilirliğini sağlamak için fon sağlayıcıların desteğini sunmak amaçlanıyor. Güzel haber şu ki elmas açık erişimli dergiler için Dergi Park platformu aracılığıyla destek sağlayan TÜBİTAK hareket planını kurumsal olarak imzaladı. Bu, elmas açık erişimi yaygınlaştırma/iyileştirme sürecinde Türkiye’nin de girişim içinde olduğunu göstermesi açısından önemli.

Avrupa açık bilim gündemi ve araştırma değerlendirme reformu kapsam belirleme raporu

Avrupa Üniversite Birliği 2025 açık bilim gündemini yayınladı.^[9]The EUA Open Science Agenda 2025. Erişim tarihi 8.3.2022  Bu gündeme göre üç temel öncelik var. Bunlar:

• Bilimsel yayıncılık ekosistemi içinde bilimsel yayınlara evrensel ve sürekli açık erişim,
• Bulunabilir, erişilebilir, birlikte çalışabilir ve yeniden kullanılabilir (FAIR) araştırma verileri,
• Dengeli kurumsal araştırma değerlendirme yaklaşımları.

Bu gündemden de görüldüğü üzere Avrupa’da açık bilim ve araştırma değerlendirmesi konusu aynı bağlamda değerlendiriliyor. Avrupa Komisyonu araştırma değerlendirme reformu kapsam belirleme raporu da benzer bir paralelliğe işaret ediyor.^[10]European Commission, Directorate-General for Research and Innovation, Towards a reform of the research assessment system: Scoping report, Publications Office, 2021,  Erişim tarihi 8.3.2022 Bu rapora göre dikkate alınması gereken kriterler ve süreçler:

• Kalite ve etki değerlendirmesi: Kaliteyi öne çıkaracak kriterlere odaklanma, sosyal ve yaygın etkinin tanımlanması vb.
• Çeşitlilik, kapsayıcılık ve iş birliği: Her düzey ve seviyede araştırmacının kapsandığı, her disiplinin temsil edildiği, cinsiyet eşitliğinin sağlandığı ve açık bilim pratiklerinin yaygınlaştırıldığı bir araştırma ortamının sağlanması.

Her iki belge de araştırma değerlendirme ve açık bilim konusunun Avrupa’nın öncelikli çalışma konusu olduğunu göstermesi açısından önemli. Öte yandan bazı kurumsal veya bölgesel kararlar da değişimin şimdiden başladığını gösterir nitelikte. Utrecht Üniversitesinin yeni sistemi ve Fransa Ulusal Açık Erişim Politikasından bu noktada bahsetmek mümkün

İki iyi örnek:

Utrecht Üniversitesi

Utrecht Üniversitesi geçmişte kullanılan bireyselci ve yayın odaklı değerlendirme sistemi yerine yeni nesil sisteme geçeceğini duyurdu. TRIPLE (Team spirit as the default approach to working in academia) adını verdikleri modelde takım çalışması önceliklendiriliyor. Eğitim, araştırma, etki, liderlik gibi çok çeşitli boyutların dikkate alınacağı sistemde açık bilim, halkın etkin katılımı ve FAIR araştırma verisi sistemin ana çarklarını oluşturuyor.^[11]Utrecht University presents new vision on Recognition and Rewards, Erişim tarihi 8.3.2022

Fransa ulusal açık bilim politikası

Fransa’da üretilen bilimsel çıktıların açık erişimli olmasını sağlamak ve araştırma verilerinin doğru yönetimi temelinde şekillenen Fransa ulusal açık bilim politikasından da bahsetmeye değer.^[12]Second French Plan for Open Science. Generalising open science in France: 2021-2024. Erişim tarihi 8.3.2022

Bu politikada dört temel yol bulunuyor ve her bir yolda hem açık bilim hem de araştırma değerlendirmesi konusunda örnek alınabilecek uygulamalar yer alıyor. Bu yolları kısaca özetlemek gerekirse:

• Birinci yol: 2030 yılına kadar tüm yayınların açık erişimli olmasını sağlamak. Bu kapsamda:
  • Kamu tarafından fonlanan tüm araştırmalardan üretilen makale ve kitapların açık erişim zorunluluğunu yaygınlaştırmak,
  • Makaleler veya kitaplar için işlem ücreti ödemesi gerektirmeyen açık erişim ekonomik yayıncılık modellerni desteklemek (elmas açık erişim modeli),
  • Çok dilliliği ve bilimsel bilginin dolaşımını teşvik etmek.
• İkinci yol: Araştırma verilerinin yapılandırılması, paylaşılması ve açık hale getirilmesini sağlamak. Bu kapsamda:
  • Kamu tarafından fonlanan araştırma verilerinin yayma yükümlülüğünü uygulamak,
  • Araştırma verilerinin depolanması için ulusal bir veri merkezi oluşturmak,
  • Bulunabilir, erişilebilir, birlikte çalışabilir ve yeniden kullanılabilir verileri sağlamak için araştırma verilerinin tüm yaşam döngüsünü kapsayan veri politikalarının yaygın olarak benimsenmesini teşvik etmek.
• Üçüncü yol: Araştırmalarda geliştirilen kaynak kodların açılması ve yaygınlaştırılması. Bu kapsamda:
  • Kamu tarafından fonlanan araştırmalarda üretilen yazılımların açık lisansla yayılmasını sağlamak,
  • Yüksek öğretim, araştırma ve yenilikte kaynak kod üretiminin önemini vurgulamak,
  • Açık kaynak yazılım politikası tanımlamak ve tanıtmak.
• Dördüncü yol: Açık bilimi yerleşmiş bir ilke haline getirebilmek için uygulamaları dönüştürmek. Bu kapsamda:
  • Öğrencilerin ve araştırma personelinin eğitim ve kariyer yolları boyunca açık bilim becerilerini geliştirmek,
  • Proje araştırmacılarının, üniversitelerin ve araştırma yapan kuruluşların değerlendirilmesinde açık bilime ve bilimsel çıktıların çeşitliliğine değer vermek,
  • Ulusal Açık Bilim Fonu ve Geleceğe Yönelik Yatırımlar Programı aracılığıyla açık bilim bütçesini üç katına çıkarmak.

Araştırma değerlendirme için “Paris Çağrısı”

OSEC 2022’de ilan edilen önemli konulardan biri de Paris Çağrısı oldu.^[13]Paris Call on Research Assessment. (2022). Erişim tarihi 8.3.2022 Fransa Açık Bilim Komitesi tarafından hazırlanan ve Şubat 2022’de düzenlenen Açık Bilim Avrupa Konferansında ilan edilen Paris Çağrısıyla, mevcut araştırma değerlendirme sistemini aşağıda listelenen hedefler, ilkeler ve eylemler doğrultusunda yeniden düzenlemeye istekli ve kararlı kuruluşlar ve karar vericilerden oluşan bir koalisyon kurulması hedefleniyor. Paris çağrısı:

• Kaliteyi ve araştırmanın çeşitli etkilerini ödüllendiren,
• Araştırmacının yüksek etik ve dürüstlük standartlarını karşılamasını sağlayan,
• Yayınlar ve ön baskılar, veriler, yöntemler, yazılımlar, kodlar ve patentler gibi araştırma faaliyetlerinin ve çıktılarının çeşitliliğinin yanı sıra bunların toplumsal etkilerine ve eğitim, yenilik ve halkın katılımıyla ilgili faaliyetlere değer veren,
• Tüm araştırma disiplinlerine saygı gösteren değerlendirme kriterleri ve süreçleri kullanan,
• Sadece araştırma çıktılarını değil, aynı zamanda araştırmanın uygun bir şekilde yürütülmesini de ödüllendiren,
• Mümkün olduğunda araştırma sonuçlarını ve metodolojilerini paylaşmak için özellikle açık uygulamalar olmak üzere iyi uygulamalara değer veren,
• İşbirlikçi ve disiplinler arası çalışmaya, vatandaş bilimine değer veren,
• Çeşitli araştırmacı profillerini ve kariyer yollarını destekleyen bir değerlendirme sistemi yaratılması ve…
• Mevcut araştırma değerlendirme sistemini ortak kabul edilen hedefler, ilkeler ve eylemler doğrultusunda yeniden düzenlemeye istekli ve kararlı kuruluşlar ve karar vericilerden oluşan bir koalisyon kurulması için çağrıda bulunuyor.

Tüm bu gelişmeler Avrupa’da değişimin başladığının göstergesi. Umarız bu gelişmelerin Türkiye’deki sisteme yansımalarını hızlıca görebilir ve uygulamaya geçirebiliriz.

Zehra Taşkın
Hacettepe Üniversitesi, Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü
Adam Mickiewicz Üniversitesi Bilimsel İletişim Araştırma Grubu (Polonya)

Bu eser Creative Commons Atıf-GayriTicari 4.0 Uluslararası Lisansı ile lisanslanmıştır. İçerik kullanım koşulları için tıklayınız.