Bu Ay Gökyüzü: Ocak 2023

Ocak ayında gökyüzüne kış geliyor. Kış takımyıldızları olarak da bilinen Orion, Büyük Köpek, Küçük Köpek ve İkizler havanın kararmasıyla birlikte doğmuş oluyor, üç parlak yıldızın oluşturduğu ve kış gökyüzünün simgesi olarak kabul edilen Kış Üçgeni de gökyüzünde yükselmeye başlıyor. Gökyüzündeki en parlak gökada olan Andromeda Gökadası ise gökyüzünde tam tepede yer alıyor.^[1]Andromeda gökadasını Ocak 2022 yazımızda anlatmıştık. Bu Ay Gökyüzü: Ocak 2022

Yunan Mitolojisinde iri cüsseli bir avcıyı simgeleyen Orion, mitolojiye göre bir akrep tarafından sokulduktan sonra gökyüzüne yerleşir.  Bu öykünün ortaya çıkışı büyük olasılıkla Akrep Takımyıldızı ve Orion Takımyıldızı’nın aynı anda gökyüzünde görülmeyişinden kaynaklanır.

Orion Takımyıldızı, Orion’un belindeki kemeri simgeleyen benzer parlaklıktaki üç yıldız sayesinde kolayca tanınabilir. Ocak ayında hava karardıktan sonra bu üç yıldız ufkun üzerinde dikey olarak görülür.

Kış gökyüzünün simgesi kış üçgenini Orion’un en parlak yıldızlarından olan Betelgöz, Prokyon ve gökyüzünün en parlak yıldızı Sirius oluşturur.

Messier Albümü

 

Fransız gökbilimci Charles Messier 1700’lü yılların sonlarında 103 gökcisminden oluşan bir katalog hazırladı. Messier’in amacı kuyrukluyıldızlarla karıştırılabilecek cisimleri ayırt edebilmekti. Daha sonra bu albüm genişletildi ve içerdiği toplam gökcismi sayısı 110 oldu. Messier Albümü gökyüzünün en parlak derin gökyüzü cisimlerini yani bulutsuları, gökadaları ve yıldız kümelerini içeriyor. Bu gökcisimleri, günümüzde de amatör gökbilimcilerin en çok gözledikleri ve fotoğrafını çektikleri gökcisimleri arasındalar.

Ocak’ta gözlenebilir bulutsu ve yıldız kümeleri

Orion Bulutsusu (Messier 42, M42) gökyüzündeki en parlak bulutsudur. Bunun nedeni, tam anlamıyla bir yıldız fabrikası olması ve içindeki çok genç ve çok parlak yıldızlardır. Bunlardan özellikle “Trapez” olarak adlandırılan ve bulutsunun merkezinde bulunan dördü, bulutsunun temel ışık kaynağını oluşturur. Orion Bulutsusu, gökyüzünde bulunması en kolay gökcisimlerinden biridir. Bulutsu, parlaklığı sayesinde şehir içinden bile, ışık kirliliğinden fazla etkilenmeyen bölgelerde çıplak gözle seçilebilir. Orion Bulutsusu’nu görmek için Orion’un kemerini oluşturan üç parlak yıldızın biraz altına bakmak yeterlidir. Dürbünle bakıldığında, bulutsu çok daha belirgin ve parlak görünür.^[2]Bulutsuyla ilgili daha ayrıntılı bilgiyi geçen yılki Ocak yazımızda paylaşmıştık. Bu Ay Gökyüzü: Ocak 2022

Bir açık yıldız kümesi olan Messier 41 (M41), gökyüzünün en parlak yıldızı olan Sirius’un biraz güneyinde yer alır. Yaklaşık 100 yıldız içeren bu açık yıldız kümesi, pek çok kırmızı ve turuncu dev yıldıza ev sahipliği yapar. Bu yıldızlardan en parlak olanı, Güneş’ten 700 kez daha parlaktır. 

M50, Tekboynuz takımyıldızı sınırları içinde yer alan ve pek iyi tanınmayan, ancak bulunması kolay olan bir açık yıldız kümesidir. Sirius’la Prokyon’un arasına bir çizgi çizilirse, küme yaklaşık olarak bu çizginin üzerinde yer alır. Sirius’tan Büyük Köpek’in burnunu oluşturan yıldıza kadar olan uzaklığın iki katı kadar ilerleyince küme daha kolay bulunabilir. Dürbünle kümenin yaklaşık 20 yıldızı görülebilir.

Dörtlük Göktaşı Yağmuru

Ocak ayının ilk yarısında etkinliğini sürdürecek olan Dörtlük Göktaşı Yağmuru 3/4 Ocak gecesi en yüksek etkinliğine ulaşacak.

Dörtlük Göktaşı Yağmuru ideal gözlem koşullarında saatte 120 kadar göktaşının görülebileceği bir gök olayı. Bu yıl Ay bu tarihlerde neredeyse tüm gece gökyüzünde olacak ve gökyüzünü aydınlatacak. Yine de özellikle geceyarısından sonra Ay’ın bulunduğu bölgeyi arkanıza alarak gözlem yapabilirsiniz. Böylece az sayıda da olsa parlak göktaşlarını görme şansınız olabilir.

Göktaşı Yağmuru: Dünya’nın atmosferine girip yanan küçük göktaşları geceleri gökyüzünde hızla kayan ışıklar olarak görülür. Dünya belli dönemlerde kuyrukluyıldızların yörüngelerine bıraktığı taş ve tozların içinden geçer. Bu sırada çok sayıda göktaşı atmosfere girip yanar. Bu olaylara göktaşı yağmuru adı verilir. Göktaşı yağmurlarını gözlemlemek için herhangi bir gözlem aracı gerekmez. En iyisi gökyüzünde olabildiğince geniş bir alanı görebilecek şekilde yere uzanıp çıplak gözle gözlem yapmaktır. Elbette uzun süre hareketsiz kalınacağı da düşünüldüğünde üşümeye karşı gerekli önlemleri almak koşuluyla…

2023’te tutulmalar ve gezegenler

Bu yıl iki Ay tutulması gerçekleşecek. 5 Mayıs’ta yarıgölge tutulma olacak. Bu sırada Ay Dünya’nın tam gölgesinden değil, yarıgölgesinden geçeceği için Ay’ın parlaklığında belirgin bir değişim olmayacak. İkinci tutulma 28 Ekim’de parçalı olarak gerçekleşecek. Bu tutulma sırasında Ay’ın çok küçük bir bölümü Dünya’nın tam gölgesine girecek. Tutulma sırasında Ay’ın güney bölgesinde hafif bir kararma görülecek. 

2023’te iki de Güneş tutulması gerçekleşecek. Bu tutulmalar ülkemizden görülemeyecek. 20 Nisan’daki tutulma hibrit Güneş tutulması olacak ve Hint Okyanusu, Endonezya ve Pasifik Okyanusu’ndan görülebilecek. Tutulmanın büyük bir bölümü halkalı olacak. Yalnızca tutulma şeridinin ortalarında tam tutulma gerçekleşecek. Bunun nedeni tutulma şeridinin ortasında, Dünya’nın yuvarlaklığı nedeniyle yeryüzünün Ay’a çok az da olsa daha yakın olması, bu nedenle de Ay’ın tam gölgesinin yeryüzüne düşebilmesidir. 14 Ekim’de gerçekleşecek yılın ikinci Güneş Tutulması halkalı tutulma olacak ve Kuzey Amerika’nın güneybatısı, Orta Amerika ve Güney Amerika’nın kuzeydoğusundan görülebilecek. 

Merkür Güneş’e en yakın gezegen olduğu için gündoğumunda ya da günbatımında kısa sürelerle gözlenebilir. Güneş’ten nispeten uzak olduğu zamanlar onu görebilmek için en iyi zamanlardır.  Merkür bu yıl toplam altı kez en büyük uzanıma ulaşacak. Bu Güneş doğmadan önce ya da battıktan sonra Güneş’ten en uzak konumda olduğu durum anlamına geliyor. 30 Ocak, 11 Nisan, 22 Eylül ve 4 Aralık’taki en büyük uzanımlar sırasında gezegen gözlem için en uygun konumlarda olacak. 

Tıpkı Merkür gibi, Venüs de Güneş’e Dünya’dan daha yakın olduğu için ufuktan belli bir uzaklığa kadar ulaşabilir. Ancak Venüs’ün yörüngesi Merkür’ünkine göre çok daha geniş olduğundan ufuktan daha fazla yükselir ve daha uzun sürelerle gözlenebilir. Venüs yılın ilk günleri akşam gökyüzünde olmasına karşın ufka çok yakın. Ancak ilerleyen günlerde giderek yükselecek. Venüs 2 Haziran’da akşam gökyüzündeki en büyük uzanımında olacak. Sonrasında ufkun üzerinde alçalmaya başlayacak ve Ağustos başlarında sabah gökyüzüne geçecek. Gezegen sabah gökyüzünde hızla yükselecek ve 23 Ekim’de sabah gökyüzünde en büyük uzanıma ulaşacak. 

Mars yıla Boğa Takımyıldızı’nda başladı. Ağustos’a kadar İkizler ve Yengeç takımyıldızları sınırlarından geçecek ve Aslan’a ulaşacak. Gezegen bu sırada günbatımında batı ufkuna çok yaklaşmış olacak ve artık görülmesi zorlaşacak. Bundan sonra yıl sonuna kadar gözlem için uygun konumda olmayacak. Gezegeni Haziran ve Temmuz aylarında Venüs’e yakın konumda göreceğiz. Mars’ın parlaklığı yılın ilk günleri yılın en yüksek değerinde. Neredeyse gökyüzünün en parlak yıldızı olan Sirius’unki kadar. Ancak ilerleyen zamanda gezegenin parlaklığının belirgin biçimde azaldığını göreceğiz. Haziran ve Temmuz aylarında gökyüzündeki parlak yıldızlar Mars’ın parlaklığını geride bırakmış olacak. 

2023’ün ilk aylarında Jüpiter’i akşam gökyüzünde görebileceğiz. Yılın ilk günleri gezegen hava karardığında gökyüzünde en yüksek konumunda yer alıyor ve geceyarısı civarı batıyor. Ancak günler geçtikçe gezegeni görebileceğimiz süre kısalacak. Mart’ın sonlarına doğru gezegen günbatımında batıda görülecek ve Nisan’da sabah gökyüzüne geçecek. Jüpiter’i yılın sonlarında yeniden akşam saatlerinde, saat 20.00’dan sonra görmeye başlayacağız. 

Satürn Ocak’ta ve Şubat’ın başlarında günbatımından sonra kısa süre güneybatı ufku üzerinde görülebilecek. Gezegen bundan sonra sabah gökyüzüne geçecek ve sabahları gündoğumundan önce görülecek. Temmuz’dan başlayarak gezegeni yine akşam gökyüzünde, günbatımından sonra görmeye başlayacağız. 

Hazırlayan: Alp Akoğlu
GUHEM-Gökmen Uzay Havacılık Eğitim Merkezi

Bu eser Creative Commons Atıf-GayriTicari 4.0 Uluslararası Lisansı ile lisanslanmıştır. İçerik kullanım koşulları için tıklayınız