YÖK Araştırma Üniversiteleri Programı nedir?

Yazı dizisinin ilk iki yazısı: Araştırma üniversitesi nedir? ve Araştırma üniversiteleri için teşvik programları nasıl tasarlanmalı?

---

Türkiye’de 1990’lı yılların başından itibaren, belirli bir olgunluğa ulaşmış üniversitelerin “özel statülü devlet üniversitesi”ne dönüştürülmesi gündeme gelmiş ancak bu girişimlerden sonuç alınamamıştı. 2015’te altı üniversitenin bir deklarasyon ile oluştuğunu ilan ettiği Türk Araştırma Üniversiteleri Güçbirliği (TAÜG) bu süreci hızlandırdı^[1]2015 yılında Bilkent Üniversitesi, Boğaziçi Üniversitesi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Koç Üniversitesi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi ve Sabancı Üniversitesi bir deklarasyon metni paylaşarak Türk Araştırma Üniversiteleri Güçbirliği’ni (TAÜG) ilan ettiler. Deklarasyon Avrupa Komisyonu’nun desteğiyle Orta Doğu Teknik Üniversitesi tarafından Ankara’da düzenlenen “Turkish Universities in the European Research Area” (Avrupa Araştırma Alanı’ndaki Türk Üniversiteleri) konferansında yapıldı. Bu üniversiteler, Avrupa Komisyonu Araştırma ve Yenilik Çerçeve Programı kapsamında en çok sayıda projeye sahip altı Türk üniversitesidir. Birliğin kuruluş amacı, Türk üniversitelerinin Avrupa Araştırma Alanı’ndaki (ERA) etkinliğinin artırılması ve bu amaç doğrultusunda yükseköğretim sektöründe yapılması gereken değişikliklere yönelik ekosistemi desteklemek olarak ifade edildi. TAÜG, benzer kurumsal profile ve araştırma önceliğine sahip olan Türkiye’deki diğer araştırma üniversitelerine de açık olacağını vurguladı.  TAÜG üyesi üniversitelerin üst düzey yöneticileri, TÜBİTAK ile birlikte 24 Kasım 2016’da Brüksel’de Avrupa Komisyonu Araştırma ve Yenilikçilik Genel Direktörlüğünün (DG Research and Innovation) ev sahipliği ve katılımıyla düzenlenen bir toplantıya katıldılar ve Türk araştırma üniversitelerinin kapasitelerini birinci ağızdan Avrupa Konseyi’nin en yetkili organına ve katılımcılara aktardılar.

TAÜG. (2016). Araştırma Üniversiteleri ve Yükseköğretim, Araştırma ve İnovasyonda Uluslararası Rekabet [Türk araştırma üniversiteleri güçbirliği raporu]. https://pdo.metu.edu.tr/system/files/duyuru/TAUG_Arastirma_Universiteleri_ve_Yuksekogretim_Arastirma_ve_Inovasyonda_Uluslararasi_Rekabet_Raporu_2016.pdf ve 2016’da Türkiye’de araştırma üniversiteleri konusu resmi makamlarca da dile getirilmeye başlandı. Neticede YÖK, önce “Bölgesel Kalkınma Odaklı Misyon Farklılaşması ve İhtisaslaşma Projesi”ni kamuoyuna duyurdu, ardından “Araştırma Odaklı Misyon Farklılaşması Programı” kapsamında Araştırma ve Aday Araştırma Üniversiteleri Programını (AÜP) tanıttı. ^[2]Programın başlangıcından 2018’e kadar yaşanan gelişmeler ve genel bir değerlendirme için bkz. Emil, S. (2018). Can World-Class Universities Really Exist in Turkey? A question of autonomy and academic freedom.  M. Rabossi ve K. M. J. Saeed Paivandi (Ed.), In Pursuit of World-Class Universities: A Global Experience (ss. 239-268). Studera Press.

BÜ ÜYYK (2021). Kamu Araştırma Üniversitesinin Geleceği: Akademik Özgürlük ve Üniversite Özerkliği İlkeleri Temelinde Bir Arayış (Boğaziçi Üniversitesi Üniversitelerde Yönetim Yapılanması Çalışma Komisyonu Raporu). Boğaziçi Üniversitesi.https://universitybogazici.files.wordpress.com/2021/07/uyykrapor13temmuz2021.pdf. Erişim: 20 Ağustos 2022. Bu kapsamda, üniversitelerin performanslarının YÖK “İzleme ve Değerlendirme Komisyonu” tarafından belirlenen kriterler çerçevesinde yıllık olarak takip edileceği ve bunun üç boyutta oluşturulan puanlamayla izleneceği duyuruldu:^[3]YÖK (2020). YÖK araştırma ve aday araştırma üniversitelerinin performanslarını açıkladı. https://www.yok.gov.tr/Sayfalar/Haberler/2020/yok-ten-arastirma-ve-aday-arastirma-universiteleri-degerlendirilmesi.aspx. Erişim: 3 Ağustos 2022.

Birinci boyutta “Araştırma kapasitesi” başlığı değerlendirilirken dikkate alınan göstergeler: Üniversitede bulunan bilimsel yayın sayısı, atıf sayısı, ulusal proje sayısı, ulusal projelerden elde edilen fon tutarı, uluslararası proje fon tutarı, ulusal ve uluslararası patent başvuru sayısı, ulusal patent belge sayısı, uluslararası patent belge sayısı, faydalı model/endüstriyel tasarım belge sayısı, doktora mezun sayısı ve doktora öğrenci sayısı
İkinci boyutta “Araştırma kalitesi” başlığı değerlendirilirken dikkate alınan göstergeler: InCites dergi etki değerinde % 50’lik dilime giren bilimsel yayın oranı, InCites dergi etki değerinde % 10’luk dilime giren bilimsel yayın oranı, ulusal bilim ödülü sayısı, öğretim üyesi firma sayısı, öğrenci/mezun firma sayısı, YÖK 100/2000 Doktora Burs Programı öğrenci sayısı, TÜBİTAK 2244 Sanayi Doktora Programı öğrenci sayısı, TÜBİTAK 1004 Teknoloji Platformu Projesi kapsamında alınan fon tutarı, bilimsel yayınların açık erişim yüzdesi, tezlerin açık erişim yüzdesi, dünya akademik genel başarı sıralamalarında ilk 500’e giren sayısı ve akredite edilmiş program sayısı
Üçüncü boyutta “Etkileşim ve işbirliği” başlığı değerlendirilirken dikkate alınan göstergeler: Üniversite-üniversite işbirlikli yayın oranı, üniversite-sanayi işbirlikli yayın oranı, uluslararası işbirlikli yayın oranı, üniversite-sanayi işbirlikli patent belge sayısı, uluslararası işbirlikli patent belge sayısı, kamu fonları kapsamında üniversite-sanayi işbirlikli ar-ge ve yenilik projelerinden alınan fon tutarının ilgili proje sayısına oranı, kontratlı üniversite-sanayi işbirlikli ar-ge ve yenilik projelerinden alınan fon tutarının ilgili proje sayısına oranı, uluslararası öğrenci oranı, uluslararası öğretim üyesi oranı ve dolaşımdaki öğretim üyesi/öğrenci sayısı

Programda yer alan üniversitelerin, 11. Kalkınma Planında yer alan: “Araştırma üniversiteleri yetkinlikleri dikkate alınarak öncelikli sektörlerle eşleştirilecek, belirlenen hedeflere ulaşmak için oluşturulan projelere dayalı iş modelleri uygulamaya konulacak ve bu iş birlikleri desteklenecektir” hükmü gereği, YÖK tarafından alan eşleştirmeleri yapıldı.^[4]YÖK (2021). YÖK Tarafından Araştırma Üniversitelerinin İhtisas Alanları belirlendi. https://www.yok.gov.tr/Sayfalar/Haberler/2021/arastirma-ve-aday-arastirma-universiteleri-ile-itu-de-toplanti.aspx. Erişim 3 Ağustos 2022.

13 Aralık 2021’de programda yer alan üniversiteler 20 devlet üniversitesi olarak tekrar güncellendi, ilk kez programa üç vakıf üniversitesi dahil edildi, asli-yedek üniversite ayrımı kaldırıldı ve yerine performansa göre belirlenen A1, A2, A3 sınıflandırılması getirildi.^[5]Programda A1 sınıfında ODTÜ, İTÜ, Boğaziçi Üniversitesi ile birlikte üç vakıf üniversitesi Bilkent, Koç ve Sabancı üniversiteleri yer aldı. A2 sınıfında İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü, Yıldız Teknik Üniversitesi, Ankara Üniversitesi, İstanbul Üniversitesi, Erciyes Üniversitesi, Hacettepe Üniversitesi, Gebze Teknik Üniversitesi, Ege Üniversitesi, İstanbul Üniversitesi-Cerrahpaşa; A3 sınıfında ise Marmara Üniversitesi, Bursa Uludağ Üniversitesi, Dokuz Eylül Üniversitesi, Atatürk Üniversitesi, Gazi Üniversitesi, Çukurova Üniversitesi, Fırat Üniversitesi, Karadeniz Teknik Üniversitesi vardı. Programdaki üniversitelere, program kapsamında sağlanması planlanan tüm teşviklerin, yer aldığı performans grubuna göre farklılaştırılacağı açıklandı. Yenilenen program için alan eşleştirmeleri güncellendi ve tekrar duyuruldu. 6 Haziran 2022’de ise program kapsamındaki 20 devlet üniversitesine 2022 mali yılı için Bilimsel Araştırma Projeleri (BAP) programında kullanmak üzere ek 100 Milyon TL ek kaynak aktarılacağı açıklandı.^[6]YÖK (2022). Araştırma Üniversitelerine 100 Milyon TL Destek Verilecek. https://www.yok.gov.tr/Sayfalar/Haberler/2022/orta-dogu-teknik-universitesi-ziyareti.aspx. Erişim: 3 Ağustos 2022.

YÖK AÜP’de üniversitelere sağlanan teşviklerin başlıcaları şunlardır:
– YÖK tarafından AÜP üniversitelerine öğretim elemanı kadro desteği verilir.
– Milli Eğitim Bakanlığının yürüttüğü “MEB Yurt Dışı Lisansüstü Öğrenim Bursluluk Programı (YLSY)”nda AÜP üniversitelerine ek kontenjan tahsis edilmiştir.
– TÜBİTAK tarafından “Mükemmeliyet Merkezi Destek Programı” kapsamında AÜP üniversiteleri önceliğinde çağrıya çıkılmış ve yine TÜBİTAK tarafından üniversitelerin araştırma performansına dayalı olarak belirlenen kurum hissesi oranlarında, AÜP üniversitelerine proje bütçelerine ek olarak kurum hissesinin en yüksek dilimi olan %50 oranında kurum hissesi verilmiştir.
– AÜP üniversitelerinin performanslarına göre yapılan sıralamada ilk 5’te yer alan üniversitelere ilgili yılın teknolojik araştırma sektörü ödeneklerinde Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı tarafından ilave artış yapılır.
– AÜP üniversitelerine Bilimsel Araştırma Projeleri (BAP) programında kullanmak üzere ek bütçe tahsis edilir.

YÖK Araştırma Üniversiteleri Programı’nın değerlendirmesi

Araştırma üniversiteleri için teşvik programları nasıl tasarlanmalı? başlıklı yazımızda teşvik programlarının tasarımını beş unsur ile değerlendirmeyi önermiştik. YÖK Araştırma Üniversiteleri Programını bu beş unsur çerçevesinde irdelediğimizde aşağıdaki değerlendirmeler öne çıkıyor:

1. Programın beklenen sonuçlarının tanımı hayli genel yapılmış ve tek bir belgede yer almıyor. Programın içeriği sadece YÖK Başkanlarının yaptığı konuşmalar ve bunlardan yapılan haberlerde mevcut. Konu ile ilgili tek mevzuatın 20.04.2022 tarihli YÖK Yürütme Kurulu toplantı tutanağında yer alan “Araştırma Odaklı İhtisaslaşma Programının İşleyişine İlişkin Usul ve Esaslar” olduğu görülüyor. Bu belge ise sadece Bilimsel Araştırma Projesi (BAP) programı kapsamında yıllık verilecek ek desteklerin düzenlenmesini içeriyor.
2. Program konu hedefli. Seçilmiş üniversitelerin alan eşleşmelerinin “üniversitelere danışılarak” yapıldığı belirtilse de bu görüş almanın yapılıp yapılmadığı, yapıldıysa hangi seviyede ne şekilde yapıldığı açık değil. Bu alanları belirlemekte üniversitelerin etkisi en iyi ihtimalle sınırlı kalmış, araştırma alanları üniversitelere YÖK tarafından atanmış durumda. Alan eşleştirmeleri yapılırken üniversitelerin tercihlerinin rol oynayıp oynamadığı, hangi ölçütlerin nasıl kullanıldığı, ilan edilen eşleştirmelere ilişkin üniversitelerin herhangi bir itiraz ve yeniden değerlendirme isteyip isteyemedikleri, eğer isteyebildilerse ilgili taleplerin nasıl sonuçlandırıldığı gibi şeffaflıkla yürütülmesi gereken hususlarda ayrıntılı bilgi paylaşımına rastlanmamıştır. Bu hali ile “güdümlü araştırma” sayılabilecek bu düzenlemenin verimli olma olasılığı ve başarı şansı çok düşük.
3. Program bütçesi ancak her mali yıl için belirleniyor ve açıklanıyor. Bu kısa vadeli sistem üniversitelerin uzun vadeli araştırma stratejisi geliştirmesine uygun değil. Bütçenin büyüklüğü de net değil. Bilimsel Araştırma Projesi (BAP) programına ek destek verilmesi olumlu, ancak bunun hali hazırda üniversitelere verilmekte olan BAP bütçesine ilave olarak verilmesi ve BAP bütçesinin toplam üniversite bütçesi içindeki payını sürekli artırması, diğer alanlara sağlanan BAP desteğinin kısıtlanmaması gerekir. Vakıf üniversitelerinin bu desteği nasıl kullanabileceği belirsiz.
4. Program var olan diğer teşvik programları ile birlikte yürütülüyor. Programdaki üniversiteler için TÜBİTAK ve Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı’nın üniversitelere verdiği destekler kullanılıyor. Bu süreçte YÖK’ün rolünün ne olduğu anlaşılmıyor. Programın üniversitelere tanıtımında iletişim problemi olduğu görülüyor. Bütçenin ve programın süresinin belirsizliği, verilen desteklerin var olan diğer teşvik programları ve kendi içinde çelişkileri, araştırmacıların hangi teşvik mekanizmasını kullanacakları konusunda karışıklık yaratıyor. Üstelik diğer teşviklerin amaçları ve işlevleri, araştırma üniversitesinin beklentilerinden farklı, hatta çelişkili olabilir. Bu duruma iki örnek verilebilir:
   • Araştırma üniversitesinin en belirgin özelliği kaliteli doktora programlarının olması ve bir üniversitenin verdiği en yüksek derece olan doktora derecesini almayı hak eden öğrencilerinin dünyanın her yerinde akademik iş bulmaları olarak tanımlanır. Araştırma üniversitelerinin doktora programlarının desteklenmesi, geliştirilmesi, niteliği ve itibarının yükseltilmesi gerekirken MEB YLSY^[7]Yurt Dışına Lisansüstü Öğrenim Amacıyla Gönderilecek Öğrencileri Seçme
     ve Yerleştirme: Bu burs, yükseköğretim kurumları ile diğer kamu kurum ve kuruluşlarının ihtiyaç duyduğu nitelikli insan gücünü yetiştirmek üzere Milli Eğitim Bakanlığınca lisansüstü öğrenim görmek amacı ile yurt dışına öğrenci gönderilmesini sağlamaktadır. bursu aracılığıyla bu üniversiteler adına, üniversitelerin talepleri olmadan, döndüklerinde üniversitede öğretim üyesi olma garantisi verilerek yurt dışına doktora öğrencisi yollanması son derece sakıncalıdır: ilgili üniversitenin bizzat yer almadığı bir seçme süreci ve iş garantisi, araştırma konusu ve araştırmacı seçimi konusunda üniversitenin söz söyleyememesi demek olup, hiçbir akademik özerklik tanımıyla bağdaşmaz. Üstelik akademik istihdamın kamuya açık ilanlarla bilimsel liyakat ve fırsat eşitliği gözetilerek yapılmaması açık bir kamu zararı yaratır.^[8]Programdaki üniversitelerin akademik kadro ilanlarına YLSY programı kapsamında öğrenim gören aday profilinde birçok aday zaten başvuruyor. Bu durumun düzeltilmesi için: Üniversite kendi araştırma kadrolarını oluşturmak konusunda serbest bırakılmalı; YLSY programı kapsamında Araştırma Üniversiteleri Programında yer alan üniversiteler adına doktora eğitimi için yurtdışına yollanacak ve halen bu programa devam eden öğrenciler üniversitelerin akademik istihdam süreçlerinden geçmek üzere akademik kadrolara diğer adaylar gibi başvurmalı; yasal düzenleme yapılarak görevlendirmelerini ve mecburi hizmetlerini kurumlar arzu ederse programda yer almayan, YÖK ve Milli Eğitim Bakanlığının uygun göreceği bir başka üniversitede geçirmeleri sağlanmalıdır. Bu çerçevede Araştırma Üniversiteleri Programındaki rekabet koşulları ülke ve kamu yararına gelişecektir.
   • Program destekleri arasında yer alan, üniversitelerin TÜBİTAK proje bütçelerine ek olarak kurum hissesinin en yüksek dilimi olan %50 oranında kurum hissesi verilmesi, programdaki bazı üniversitelerinin zaten aldığı bir orandır. Bu nedenle işlevsel bir teşvik sayılmaz.
5. Programın üç ana boyutta oluşturulan puanlamalarla izleneceği ve değerlendirileceği anlaşılıyor. Bunlardan “Araştırma Kapasitesi” başlığı altında sıralanan ölçütlerin tümü büyük üniversiteler için avantajlı olup, hangi alanda nasıl bir kapasite olduğunu ölçmekten uzak, “Araştırma kalitesi” başlığı altında sıralanan sanayii ile ortak yapılan doktora sayısı, öğretim üyelerinin kurduğu şirket sayısı, öğrenci ve mezunların kurdukları firma sayısı araştırma başarısını yansıtmakta yeterli ölçütler değil. Öte yandan, YÖK 100/2000 Doktora Burs Programı olumlu sayılabilecek bir destek olmakla birlikte, günümüz rekabet koşullarında, özellikle büyük şehirlerde, nitelikli doktora öğrencisi destekleyebilmek için yeterli değil. “Etkileşim ve İşbirliği” başlığı altında, yine ağırlıklı olarak sanayi işbirlikleri, ar-ge, yenilikçilik vurguları gözleniyor. Bu skorlarla uzun vadeli program değerlendirmesi yapmak sakıncalıdır. Ölçümlerdeki küçük değişiklikler her yıl puanlamaları savurabilir, tıpkı artık anlamını yitirmeye yüz tutmuş üniversite sıralamalarında olduğu gibi burada da listeler yıldan yıla araştırma performansından bağımsız olarak değişebilir, istenirse kolaylıkla manipüle edilebilir.^[9]Avrupa ülkelerinin, İngiliz Araştırma Mükemmeliyet Çerçevesi programından esinlenen araştırma teşvik sistemlerinin genel bir değerlendirmesi için bkz.

Sivertsen, G. (2017). Unique, but still best practice? The Research Excellence Framework (REF) from an international perspective. Palgrave Communications, 3(1), 1-6.^[10]YÖK Araştırma Programında 2021 yılında bulunan üniversitelerin bibliyometrik değerlendirmesi için bkz.

BÜ ÜYYK (2021). Kamu Araştırma Üniversitesinin Geleceği: Akademik Özgürlük ve Üniversite Özerkliği İlkeleri Temelinde Bir Arayış (Boğaziçi Üniversitesi Üniversitelerde Yönetim Yapılanması Çalışma Komisyonu Raporu). Boğaziçi Üniversitesi.https://universitybogazici.files.wordpress.com/2021/07/uyykrapor13temmuz2021.pdf. Erişim: 20 Ağustos 2022.

Bu yazı serisini genel bir değerlendirme yapacağımız “Önce üniversite olmak gerek!” başlıklı dördüncü ve son yazımızla sonlandıracağız.

Birinci yazı: Araştırma üniversitesi nedir?
İkinci yazı: Araştırma üniversiteleri için teşvik programları nasıl tasarlanmalı?
Üçüncü yazı: YÖK Araştırma Üniversiteleri Programı nedir?
Dördüncü yazı: Önce üniversite olmak gerek!

Taner Bilgiç (Boğaziçi Üniversitesi, Endüstri Mühendisliği Bölümü) 
Nesim Erkip (Bilkent Üniversitesi, Endüstri Mühendisliği Bölümü)