İlkbahar ılımı
İlkbahar, takvimlerde Mart ayının başında başlar. Ancak ilkbaharın başlangıcı hemen hemen her kültürde 21 Mart olarak kabul edilir ve bu tarihe ilkbahar ılımı (ılım yerine ekinoks da deniyor) adı verilir. Gökbilimsel olarak da ilkbaharın ilkbahar ılımında başladığı kabul edilir. Her ne kadar 21 Mart olarak bilinse de takvimdeki artık yıllar nedeniyle oluşan kaymalar nedeniyle ilkbahar ılımının tarihleri 19 ila 21 Mart arasında değişir. Örneğin bu yılki ilkbahar ılımı 20 Mart’ta (saat 18:32’de) gerçekleşecek. Hatta, bu yüzyılın sonuna kadar, ilkbahar ılımını yalnızca önümüzdeki yıl 21 Mart’ta yaşayacağız.
İlkbahar ılımı sırasında güneş ışınları Dünya ekvatoruna dik gelir ve Dünya’nın her iki yarıküresi de aynı miktarda güneş ışığı düşer.
İlkbahar ve sonbahar ılımında gece ve gündüz süreleri neredeyse eşit olur. İlkbahar ve sonbahar ılımında Güneş doğudan doğar, batıdan batar. Güneş’in doğuş ve batış yönleri yazın kuzeye, kışın güneye kayar. Güneş yaz gündönümü olan 22 Haziran civarında doğu-kuzeydoğudan doğup batı-kuzeybatıdan batar. Kış gündönümü olan 21 Aralık civarındaysa doğu-güneydoğudan doğup batı-güneybatıdan batar.
İlkbahar ılımı sırasında Güneş bizim bulunduğumuz yaklaşık 40° enlemde öğlen (ileri saat uygulamasında olduğumuz için saat yaklaşık 13.00’te) güney ufkunun 50° üzerindedir. Güneş’in öğle saatlerindeki ufuktan yüksekliği, kış gündönümünde en düşük yaklaşık 26°, yaz gündönümünde ise en yüksek yaklaşık 70° olur.
Gökyüzünde uzaklıklar
Gökyüzünde gördüğümüz cisimlerinin üç boyutlu uzaydaki uzaklıkları birbirinden çok farklı olsa da biz hepsini bir yarım küre yani kubbe üzerindeymiş gibi görürüz. Bu nedenle gökyüzündeki cisimlerin birbirine uzaklıkları açısal olarak ifade edilir ve çeşitli aygıtlara ölçülebilir. Ancak amatör gökyüzü gözlemcileri hemen hiçbir zaman bu aygıtlara gereksinim duymaz. a Açısal uzaklıklara ihtiyaç olan durumlarda pek duyarlı sonuçlar vermese de gökyüzündeki açısal uzaklıklar el kullanılarak ölçülebilir. Bunun için kol dirsek kırılmadan gökyüzüne doğru uzatılır. Yumruk genişliği 10, karış 25, parmak genişliğiyse yaklaşık 1 derece görünür.
Arkturus ilkbaharı müjdeliyor
İlkbaharla birlikte gökyüzünde de birtakım değişimler olur. Hava karardığında Aslan Takımyıldızı’nı doğu ufku üzerinde görebiliriz. Yine bu sırada gökyüzünün en parlak yıldızı olan Akyıldız (Sirius) güneyde en yüksek konumundadır. Akyıldız’la birlikte Kış Üçgeni’nin köşelerini oluşturan diğer iki yıldız da akşamın ilk saatlerinde gökyüzünde yüksek konumda yer alır.
Çoban Takımyıldızı’nın en parlak yıldızı olan Arkturus ilkbaharın habercisi olarak kabul edilir. Tüm gökyüzünün üçüncü parlak yıldızı olan Arkturus, yaz gökyüzünde görülen en parlak yıldızdır. Parlaklığı, yaz gökyüzünün ikinci parlak yıldızı olan Vega’nınkine çok yakındır. Kırmızımsı rengiyle dikkat çeken Arkturus, ilkbahar ılımı civarında yani Mart’ın sonuna doğru havanın kararmasıyla doğu-kuzeydoğu ufku üzerinde belirir.
Zodyak ışığı
Akşamları alacakaranlığın sona ermesiyle birlikte batı ufkunun üzerinde, Samanyolu kuşağıyla karıştırılan silik bir ışık huzmesi belirir. Bu ışığa zodyak ışığı denir. Bu şekilde adlandırılmasının nedeniyse “burçlar” olarak da bilinen zodyak takımyıldızlarının doğrultusunda olmasıdır.
Zodyak ışığı çok eskilerden beri insanların dikkatini çekmiş. Kimi onun yanardağlardan püsküren lav gibi yeraltından fışkıran ve gökyüzünde parlamalara yol açan bir maddeden kaynaklandığını düşünmüş. Kimiyse Güneş’in bir tür buhar ya da kuşakla çevrili olduğunu ve parlamanın bunun ürünü olduğunu öne sürmüş.
Günümüzde bu ışığın gezegenlerarası ortamdaki toz parçacıklarının güneş ışığını yansıtmasıyla oluştuğu biliniyor. Bu parçacıkların çoğunlukla kuyrukluyıldızların ürünü olduğu düşünülüyor. Çünkü kuyrukluyıldızların yapılarında donmuş gazlarla birlikte toz da bulunur. Bir kuyrukluyıldızın içindeki donmuş gazlar, kuyrukluyıldız Güneş’e yaklaşınca gaz haline geçmeye başlar, toz ve taş parçaları da bu sırada serbest kalır.
Zodyak ışığını görebilmek için gözlem koşullarının iyi olması gerekir. Işık kirliliğinden uzak bir gözlem yeri seçmek, aysız bir akşamda alacakaranlığın hemen ardından gözlem yapmak gerekir. Ülkemizin de yer aldığı kuzey yarıkürenin orta enlemlerinde zodyak ışığını görmek için en uygun dönem ilkbahardır. Çünkü bu sırada zodyak ışığı ufuktan görece daha yüksektedir. Tutulum çemberinin eğimi yaz aylarında artar ve zodyak ışığının gözlenmesi güçleşir.
Karanlık bir gökyüzünde zodyak ışığı ufkun üzerinde bir üçgen oluşturur. Ufuktan uzaklaştıkça parlaklığı giderek azalır. Zodyak ışığı Dünya’nın dönüşüne bağlı olarak Güneş’in ufkun altına iyice inmesiyle gözden kaybolur.
Mart ayında gezegenler
Bu ay parlak gezegenlerin hepsi sabah gökyüzünde yer alıyor. Ay boyunca Venüs ve Mars yakın konumda olacak. Ayın sonlarına doğru Satürn de gökyüzünde yükselerek onlara katılacak. 28 Mart’ta Ay da parlak üç gezegene katılacak ve ender görülen yakınlaşmalardan biri gerçekleşecek.
Merkür ay boyunca sabah gökyüzünde. Gezegen, gündoğumundan kısa bir süre önce doğu ufkundan doğuyor ancak ay boyunca yüksekliği azalıyor.
Venüs ay boyunca sabahları gündoğumundan önce güneydoğu ufku üzerinde görülebilecek. Gezegen ayın başlarında Güneş’ten yaklaşık 2,5 saat önce ay sonunda da yaklaşık 2 saat önce doğacak ve parlaklığı sayesinde hava iyice aydınlanana kadar görülebilecek.
Mars ay boyunca sabah gökyüzündeki konumunu koruyor ve hava aydınlanmaya başlamadan yaklaşık bir saat önce doğuyor. Çok parlak olan Venüs’ün sağ altında yer aldığı için gökyüzünde bulunması kolay. 28 Mart’ta Ay Mars’ın yakınında, sağ altında olacak.
Jüpiter ayın başlarında sabah gökyüzüne geçiyor. Ay boyunca Güneş’e çok yakın konumda olacak, bu nedenle de gözlenemeyecek. Gezegeni sabah gökyüzünde görebilmek için Nisan ayının ortalarını beklemek gerekiyor.
Satürn geçtiğimiz ay sabah gökyüzüne geçmişti ve Güneş’e çok yakın konumdaydı. Bu ayın başlarından itibaren gezegen sabah gökyüzünde görülebilecek. Ayın başlarında gündoğumundan önce alacakaranlıkta, ay sonundaysa alacakaranlık başlamadan doğmuş olacak.
Bu eser Creative Commons Atıf-GayriTicari 4.0 Uluslararası Lisansı ile lisanslanmıştır. İçerik kullanım koşulları için tıklayınız.