İlk Türkçe termodinamik kitabı: Parçacıkların Hareketlerine İlişkin Dönüşüm Kuralları

Termodinamik bilim dalı Avrupa’da esas olarak 19. yüzyıl başlarında kuruldu. Bu bilim dalının temel ilkelerine ilişkin ilk bilgilerin ülkemize yansıması ise yaklaşık yarım asır sonra gerçekleşti. Bu gelişmedeki öncü rol, yazdıklarında enerjinin korunumundan da ilk kez sözeden, Ali Sedad beyindir.

Isı dinamiğini inceleyen bir bilim dalı olarak termodinamik bilim dalının büyük kurucusu, Fransız fizikçi Sadi Carnot (1796-1832)’dur. Buhar makinesinin icadı, geliştirilmesi ve yaygınlaşması, termodinamik bilgisinin de hızla gelişmesinin yolunu açtı.

Ülkemizde buhar makinesi kullanımı ve tamiri, askeri denizcilik alanında başladı. 19. yüzyılın ilk yarısında Avrupa ülkelerinden satın alınan buharlı gemilerin makinelerinin çalıştırılması, ülkemizde buharlı makine bilgisinin gelişmeye başlamasının başlangıcını ve temelini oluşturmuştur.

Ancak Mühendishane’de öğrencilere verilen makine bilgisi, çok büyük ölçüde uygulamaya ve karşılaşılan sorunların çözümüne yönelikti. Termodinamik teorisinin bir ders konusu olarak öğretilmesi, ülkemizde ancak 20. yüzyılda Mühendis Mektebi’nde ve Darülfünun’da sözkonusu olabildi. Üniversite düzeyinde bir termodinamik kitabı olarak sayabileceğimiz ilk çalışma, Salih Zeki Bey’in (1864-1921) hazırladığı Mebhas-ı Hararet-i Harekiye (hareket ısısı konusu,1910)’dir.

Bununla birlikte bu teorinin ayrıntılı bir ilk açıklaması, 1882 yılında Ali Sedad bey (1859-1900) tarafından yapıldı. Hukukçu, siyasetçi ve tarihçi Ahmet Cevdet Paşa’nın oğlu olan Ali Sedad bey, Kavaid-i Tahavvülat fi Harekat-ı Zerrat (parçacıkların hareketlerine ilişkin dönüşüm kuralları) adlı eserinde (1882), ilk defa olarak termodinamik teorisini bilimsel bir şekilde Osmanlı dünyasına tanıttı.

Özel bir eğitim kurumunda düzenli olarak eğitim görmeyen ve özel hocalar tarafından eğitilen Ali Sedad beyin yayımlanmış başka kitapları da bulunuyor. Daha çok mantık kitaplarıyla tanınan Ali Sedad beyin Fransızca’dan tercüme ederek hazırladığı Hesab-ı Tefazuli ve Temami (diferansiyel ve integral hesap) adlı bir eseri de var. Ali Sedad Bey’in 192 sayfadan oluşan ve Matbaa-i Osmaniye’de H. 1300 (M.1882/1883) tarihinde basılan termodinamik kitabı, 10 şekil içeriyor ve bir önsöz ile altı bölümden oluşuyor.

Ülkemizde atom kavramından ve atom teorisinden ilk kez bahseden kişinin de Ali Sedad bey olduğunu söyleyebiliriz. Yazar termodinamik kitabında Fransız kimyacı A.Wurtz’un (1817-1884) Theorie Atomique adlı eserine dayanarak atom sözcüğünü açıkça kullanıyor.

Türkçe’de ilk kez enerjinin korunumu kanunu

Öte yandan, İngiliz fizikçi J.Joule’ün bu kanunu keşfetmesinden 40 yıl sonra, ülkemiz tarihinde enerjinin korunumu kanunundan ilk kez bahseden ve bu kanunu açıklayan kişi de Ali Sedad bey oldu.

Yazar eserinin birinci bölümünde hareketle meydana gelen ısı ile ilgili deneylerini, ikinci bölümde ısının mekanik hareketini ve kinetik teorisini, üçüncü bölümde değişmelerin genelliği kuralını, dördüncü bölümde enerjinin korunumu kanununu, beşinci bölümde moleküler görüşü ve altıncı bölümde de bu teorinin uygulamasını ve felsefi sonuçlarını ele alıyor.

Ali Sedad bey, böyle bir eseri hazırlamaya kalkış nedenlerini açıklarken şunları söylüyor: “…Isı, ışık ve diğer bazı tabiat olayları hep aynı, bir ve asıl sebepten doğmaktadır, bunların birinden diğerine geçişin mümkün olduğunu ispatlayan deneylere dayanarak ilgili kanunları ve teoriyi açıklamak mümkün olmuştur.”

Ali Sedad bey, bunları söyledikten sonra mekanik bilimi ile ilgili rasyonel ve uygulamalı mekanik sınıflamasını yaparak, kinematik, statik ve dinamik konularına değiniyor; hidrostatik ve hidrodinamik ile ilgili tanımlamaları yapıyor. Fakat bütün konuların ayrıntılarına girmediğini, amacının sadece temel kuralların ülkemizde öğrenilmesine ve yayılmasına hizmet etmek olduğunu belirtiyor.

Ali Sedad beyin eserinin herhangi bir öğretim kuruluşunda okutulmak üzere hazırlanmış olduğuna dair herhangi bir bilgiye sahip değiliz. Ancak termodinamik teorisinin temel ilkelerinin Avrupa’da ortaya koyulmasının üzerinden yarım asır kadar geçtikten sonra yayımlanmış olsa da Türkiye’de böyle bir eserin yayınlanmış olması yine de önemli ve anlamlıdır. Bu kitabın ortaya çıkışının, genel olarak ülkemizdeki bilime ve özel olarak termodinamik konusuna belirli bir ilgi yaratmış olmasının yanı sıra, ülkemizde bilime olan ilgideki uyanışın belirli bir düzeye gelmekte olduğunun göstergesi olduğunu da söyleyebiliriz.

Osman Bahadır

 

Ana Görsel:  Ali Sedat bey, Kavaid-i Tahavvülat fi Harekat-ı Zerrat (parçacıkların hareketlerine ilişkin dönüşüm kuralları), Matbaa-i Osmaniye, 1883 (sayfa 77,  İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin Türkçe ve Yabancı Dil Kitapları Koleksiyonu’ndan alındı)

Creative Commons Lisansı
Bu eser Creative Commons Atıf-GayriTicari-Türetilemez 4.0 Uluslararası Lisansı ile lisanslanmıştır.

Önceki İçerikAy’daki Ayak izleri – Bir Düşünce Zinciri
Sonraki İçerikBeşinci Solvay Konferansı
Osman Bahadır

İTÜ Maden Fakültesi Petrol Mühendisliği Bölümü’nden mezun oldu. Boğaziçi Üniversitesi Tarih Bölümü’nden yüksek lisans derecesi aldı. Denis Diderot (Paris VII) Üniversitesi Bilimler ve Teknikler Tarihi ve Epistemoloji Bölümü’nden DEA derecesi aldı. 1991-1994 yılları arasında 30 sayı aylık Bilim Tarihi dergisini çıkardı. 2004-2011 yılları arasında İTÜ’de Bilim ve Teknoloji Tarihi dersi verdi. Bilim tarihi üzerine 18 kitabı yayınlandı.

Kitaplarından bazıları:  Bilim Cumhuriyetinden Manzaralar (2000), Cumhuriyetin İlk Bilim Dergileri ve Modernleşme (2001), Matematikte Bir Öncü Kerim Erim (2006), Türkiye’de Üniversite Anlayışının Gelişimi 1861-1961 (2007), Türkiye’de Temel Bilimlerde İlk Araştırmacılar (2007), Osmanlılardan Cumhuriyete Bilim (2012), Bilimde Öncü Kadınlar (2013), Osmanlılardan Cumhuriyete Sekülerleşme (2017), Osmanlılardan Cumhuriyete Elektrik (2020).