16 Temmuz 2019 gökyüzü ve parçalı Ay tutulması

7 Eylül 2006 - Sofya, Bulgaristan, parçalı Ay tutulması. Fotoğraf: Vassia Atanassova (Wikimedia Commons)

16 Temmuz 2019 gecesi Türkiye’den parçalı yani kısmi bir ay tutulması izlenebilecek. Türkiye saatiyle yaklaşık 21:45’te başlayıp 17 Temmuz 03:15’e kadar sürecek olan tutulma sırasında en büyük kapanma 00:30 civarında gerçekleşecek (Ay, Dünya’nın tam gölgesine 23:00’ten itibaren girecek). Tutulma sırasında Ay’ın çapının en fazla %65’i Dünya’nın gölgesinde kalacak.

Önce Ay çevresinde gökyüzüne baktığımızda neler görebileceğimize bakalım. Gece yarısı (00:00) İstanbul Güney gökyüzü.

Güney ufkunda gökyüzü. Ay’ın batısında sarımsı parlayan Satürn. Jüpiter Ay’dan sonra en parlak gök cismi.Görsel Stellarium programı ile oluşturuldu ve değiştirildi. Stellarium uygulamasını telefonunuza veya stellarium.org’dan bilgisayarınıza indirebilirsiniz.

Karşımızda Ay ve batısında Satürn.  Jüpiter güneybatıya doğru gökyüzünde Ay’dan sonra en parlak cisim olarak dikkat çekiyor. Jüpiter’in hemen altında Akrep takımyıldızı var, Akrep Yüreği olarak da bilinen Antares bu takımyıldızın en parlak yıldızı.

Bu arada söylemeden geçmeyelim, gezegenlerin ışığı sabitken yıldızlarınki titreşir dolayısıyla Jüpiter ve Satürn’ü bu şekilde de ayırt edebilirsiniz. Neden? derseniz, Yıldızlar çok uzakta olduklarından onları noktasal ışık kaynağı gibi düşünebiliriz. Yıldız ışığı atmosferden geçerken, buradaki sıcaklık, yoğunluk dalgalanmaları nedeniyle yön değiştirir, dolayısıyla yıldız ışığı kesiklidir, titreşir. Gezegenler ise yıldızlara göre çok daha yakın konumda, dolayısıyla onları minik ışık diskleri olarak düşünebiliriz. Gezegen ışığı atmosferden geçerken dalgalanmalardan etkilenir ama minik bir ışık hüzmesi olduğundan ışık bize kesintisiz ulaşabilir.

Akrep takımyıldızını yaz gökyüzünde Antares ve batısındaki yukarıdan aşağıya dizilmiş üç parlak yıldız yardımıyla bulabilirsiniz. Satürn Yay takımyıldızında. Yay takımyıldızını bulmak da oldukça kolay ama her ne kadar eski insanlar ona ok atan bir figüre benzetmiş olsa da aslında daha çok bir çaydanlığı andırıyor. İşte Yay ve Akrep:

Yay çaydanlık şeklinde, Akrep ise Antares ile dizili üç yıldızıyla tanınıyor. Görsel Stellarium programı ile oluşturuldu ve değiştirildi.

Yay takımyıldızı çaydanlığa benziyor. Akrep’in ise Antares’in batısındaki altalta dizilmiş üç yıldızı dikkat çekiyor.

Bu bahsettiklerimiz sadece Güney’e baktığımızda görebildiklerimiz. Gökyüzünde Arktürüs, en tepede yaz üçgenini oluşturan Vega, Deneb ve Altair (Uçucu) gibi çok parlak yıldızlar da var.

Parçalı Ay tutulması

Ay tutulmasına gelince. Bu bir parçalı Ay tutulması. Yani Ay’ın yalnız bir kısmı Dünya’nın tam gölgesine girecek, bir kısmı dışında kalacak. Doğru ölçekte olmayan gösterimi:

Kaynak: NASA (Türkçeleştirildi)

Ay tutulmaları hep Ay’ın dolunay evresinde oluyor ama her dolunay evresinde Ay tutulması olmuyor. Dolunay’da Dünya hep Güneş ve Ay’ın arasında değil mi “neden hep Ay tutulması olmuyor ya da bazen parçalı oluyor?” diye sorarsanız çok haklısınız. Eğer Ay’ın Dünya çevresindeki yörünge düzlemi ile Dünya’nın Güneş çevresindeki yörünge düzlemi paralel olsaydı, her dolunayda Ay tutulması olması gerekirdi ama durum böyle değil. Arada 5 derecelik bir açı var. Yani Dünya’nın gölgesi Ay’ı çoğu zaman ıskalıyor. Bazen tam gölge bölgesine geliyor ve tam tutulma gerçekleşiyor, bazen bir kısmı tam gölgeye geliyor ve parçalı tutulma oluyor, bazen de ay yalnız yarı gölge bölgesinden geçiyor (yarıgölgeli tutulma). Her ne kadar ölçekler doğru olmasa da Ay, dolunay evresinde aşağıdaki resimdeki gibi farklı konumlarda bulunabiliyor.

Ay’ın Dünya çevresindeki yörüngesi, Dünya’nın Güneş etrafındaki yörüngesine 5 derece açı yapıyor. Bu görselde açılar oldukça abartılı şekilde gösterilmiş. Yine de Ay’ın gölgeyi nasıl ıskaladığı veya yarı gölge bölgesine denk geldiği görülebiliyor. Kaynak: NASA

16 Temmuz Ay tutulması 2019’un son Ay tutulması. 2020’deki tutulmalarda ise Ay yarı gölge bölgesinden geçiyor.

Gökyüzümüz açık olsun!

Defne Üçer Şaylan
Sarkaç, editör

NASA’nın Ay ve Güneş tutulmaları takvimi için tıklayınız.