Yılmaz Tokad ve devre teorisine katkıları

Yılmaz Tokad'ın TÜBİTAK MBEAE’deki ekibi 70 kişiydi. Fotoğrafta, MBEAE'deki odasında ekibinden bazılarıyla

Yılmaz Tokad, ABD’de ve Türkiye’de, devreler teorisi üzerindeki matematiksel temelli çalışmalarıyla bilime önemli katkılarda bulundu.

Yılmaz Tokad, 1928’de İstanbul’da doğdu. İlk ve orta öğrenimini İstanbul’da ve Ankara’da çeşitli okullarda tamamladı. 1947’de İstanbul Teknik Üniversitesi (İTÜ) Elektrik Fakültesi’ne girdi ve 1952’de bu fakültenin zayıf akım (elektronik) kolundan  mezun oldu. Elektrik Fakültesi’nde girdiği asistanlık sınavını kazandı fakat askerlik görevini yapmak amacıyla Yedek Subay Okulu’na katıldı. Askerlik görevini tamamladıktan sonra bir yıl kadar İstanbul Salkımsöğüt’teki PTT Fabrikası’nda müdür muavinliği görevinde bulundu. Tokad buradaki çalışmasının hem idari hem de mühendislik niteliği taşımasının kendisi için çok yararlı olduğunu söylüyor. 1955 yılında İTÜ Elektrik Fakültesi Telekomünikasyon Kürsüsü’ne asistan olarak girdi. 1957’de doktora çalışması yapmak üzere ABD’deki Michigan State Üniversitesi (MSU)’ne gitti. Prof. Tokad, Michigan State Üniversitesi’ne gidişinde Prof. Tarık Özker’in ve Prof. Bedri Karafakıoğlu’nun ilgi ve yardımlarının etkili olduğunu söylüyor..

İstanbul’daki evinde (Fuad Tokad ve Müge Tokad Snowden arşivinden)

Tokad, 1959’da bu üniversiteden doktora derecesini aldı ve burada öğretim üyesi olarak çalışmaya başladı. National Science Foundation tarafından desteklenen System Science projesinde görev alması nedeniyle Tokad’ın doktoradan sonra birkaç yıl daha MSU’da kalması gerekiyordu. Fakat İTÜ’nün buna izin vermemesi üzerine İTÜ’deki görevinden istifa etmek zorunda kaldı. İki yıl süreyle kendisine verilen burs tutarını geri ödedi. MSU’da başlatılan pilot program başarılı olmuş ve Elektrik Bölümü’nde ana program olarak uygulamaya konulmuştu. Yılmaz Tokad, MSU’da yarı zamanlı olarak Elektrik Mühendisliği ve Sistem Bilimleri Bölümü’nde, yine yarı zamanlı olarak Mühendislik Araştırma Bölümü’nde 10 yıl kadar akademik çalışmalarda bulundu. Ara kademelerden geçerek 1967’de profesör oldu ve 1971 yılına kadar bu üniversitede görev yaptı.

1966 yılında Prof. Dr. Mustafa Parlar ile New York’taki bir bilimsel konferans sırasında yaptığı görüşmede Parlar ona MSU’dan izinli olarak Türkiye’de çalışması teklifinde bulundu. Bu öneriyi kabul eden Tokad, gereken işlemleri yaptıktan sonra Türkiye’ye geldi ve 1967-1968 ders yılını ODTÜ’de geçirdi.  1969 yılında MSU’dan yeniden izinli olarak ODTÜ’ye geldi ve bu üniversite bünyesinde TÜBİTAK tarafından desteklenen Elektronik Araştırma Ünitesi’ni kurdu. Bu ünitenin uzun vadeli araştırma programının hazırlanmasını yönetti. Elektronik Araştırma Ünitesi’nin Gebze’deki yeni binasına taşınması üzerine 1972’de ODTÜ’den izinli ayrılarak Marmara Bilimsel ve Endüstriyel Araştırma Enstitüsü (MEBEAE)’nde Elektronik Araştırma Bölümü başkanı olarak tam zamanlı çalışmaya başladı.

Doğu Akdeniz Üniversitesi yıllarından (Fuad Tokad ve Müge Tokad Snowden arşivinden)

1986’da MEBEAE’nin müdürlüğünü yaptığı sırada bu kurumdan ayrıldı. 1974 yılında ODTÜ ile ilişkisini keserek akademik çalışmalarını İTÜ Mühendislik Fakültesi Elektrik ve Elektronik Mühendisliği Bölümü’nde sürdürmeye başladı. 16 Eylül 1991 tarihinde İTÜ’den emekli oldu.

Prof. Tokad, 1989-1992 yılları arasında üç yıl boyunca Bilkent Üniversitesi Mühendislik ve Fen fakültelerinin matematik bölümlerinde de öğretim üyeliği yaptı.  Ayrıca 1992’de Doğu Akdeniz Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Elektrik ve Elektronik Bölümü’nde ve daha sonraki yıllarda vefatına kadar Işık Üniversitesi’nde öğretim üyesi olarak görev yaptı.

Prof. Dr. Yılmaz Tokad, 15 Aralık 2001 tarihinde vefat etti.

Bilimsel çalışmalarıyla Yılmaz Tokad

Prof. Tokad, ABD’de yedi doktora bir master, ODTÜ’de beş doktora bir master ve İTÜ’de dört doktora iki master tezini yönetti. ABD’deki doktora öğrencilerinden sadece biri akademik hayata atıldı, diğerleri Bell Laboratuvarları, IBM gibi büyük kuruluşlarda görev aldılar. Yurdumuzdaki doktora ve master öğrencilerinin hepsi üniversitede kaldılar.

İngilizce ve Türkçe çok sayıda makalesi bulunan Prof. Tokad’ın yabancı dilde yayınlanmış makalelerinin sayısı 45’tir. Sekiz kitabı yayınlanan Prof. Tokad’ın kitaplarından biri ABD’de ortak yazarlı olarak yayınlanmıştı. Analysis of Discrete Physical Systems başlığıyla H. E. Koenig, Yılmaz Tokad ve H. K. Kesavan’ın hazırladığı ve 1967 yılında McGraw-Hill tarafından yayınlanan (447 sayfa) bu kitap dünya çapında ilgi gördü. Yazarlar bu kitapta devreler teorisini çeşitli yönleriyle ele aldılar ve birbirine bağlı sistemler için yeni analizler ve çözümler geliştirdiler. Bu kitapta görülen ve henüz yeni gelişmekte olan topolojik yaklaşım da dikkat çekmiştir. Bu kitap ayrıca sadece elektrik devreleri analizinde değil, diğer tüm mühendislik disiplinleriyle ilgili problemlerin analizinde de sistem teorisi kavramı ve yaklaşımını ortaya koymuş olması bakımından da çok önemlidir.  Yılmaz Tokad’ın doktora tezi elektrik filtreleri üzerineydi ve  Tokad “Some improvement of the image-parameter method for the design of L-C filters” başlıklı 104 sayfalı tezinde, devreler teorisinde filtreleme metotlarıyla ilgili bazı yenilikler getiriyordu.

Tokad’ın diğer yedi kitabından üçü İTÜ, ikisi ODTÜ, biri Yıldız Teknik Üniversitesi ve biri de Bilkent Üniversitesi tarafından yayınlandı. En çok yararlanılan kitabı olan Devre Analizi Dersleri, 1986 yılında Çağlayan Kitabevi tarafından da yayınlandı.

Prof. Tokad, 1982 yılında TÜBİTAK Bilim Ödülü’ne layık görüldü. Prof. Tokad’a bu ödül, “Elektronik mühendisliğinin devreler teorisi üzerindeki matematiksel temelli çalışmaları ile yurt içi ve yurt dışında bilime yapmış olduğu önemli katkılar nedeniyle” verildi.

Doktora çalışmasını Prof. Tokad yönetiminde yapmış olan Prof. Dr. Özay Oral da 1985 yılında TÜBİTAK Bilim Ödülü’ne layık görüldü. Prof. Oral’a verilen ödülün gerekçesinde de şunlar söyleniyordu. “Devreler alanında, büyük çapta ve çok değişkenli kontrol sistemlerinin incelenmesinde durum denklemleri ve lineer cebir yöntemlerini başarı ile kullanarak bilime uluslararası düzeyde önemli katkılarda bulunmuş olması nedeniyle.”

1984-1985 İTÜ  Elektrik- Elektronik Fakültesi yıllığından.  Alt sıra soldan sağa: Cem Göknar, Alinur Gönüleren, Ahmet Dervişoğlu, Yılmaz Tokad, Anıl Aköz, Ayhan Sakarya, Coşkun Baysoy.  Üst sıra soldan sağa: Külmiz Çevik, Eşref Şen, Fuat Anday, Ergül Akçakaya, Özkan Arsever, Kenan İstanbullu, Yusuf Leblebici.

Prof. Tokad, 1990 yılında Prof. Dr. Erol Sezer ile yaptığı bir söyleşide, bilim insanı olmasının bilinçli bir seçim olduğunu ve akademik hayatı hep sevdiğini söylemiştir. Prof. Tokad bu söyleşide şunları söylüyordu:

“Bu seçimi yapmamda babamın meslek hayatı önemli bir rol oynamıştır. Babam uzun yıllar PTT’de bir teknik eleman olarak çalıştı. 1926’da kurulmaya başlanan İstanbul ve Ankara’daki telsiz-telgraf verici istasyonları ile radyo yayın istasyonlarının kurulmasında ve daha sonra onların işletilmesinde görev yaptı. Ben de çocukluğumdan beri bu gibi yerleri oldukça sık olarak görme imkanını elde ettim ve bundan etkilendim. Yine babamın İstanbul Teknik Üniversitesi Elektrik Fakültesi’nde uzun yıllar ders vermesi, verdiği derslerle ilgili kitaplar hazırlaması ve bu çalışmalarını evde de sürdürmesi kuşkusuz benim üzerimde henüz bir ilkokul öğrencisiyken akademik hayata karşı bir isteğin doğmasına neden olmuştur.

İstanbul Teknik Üniversitesi’ne asistan olarak girmiştim. Yeni bir konuda araştırma yapmak istiyordum. O zamanlar haberleşme mühendisliğinin benim için en ilgi çekici konularından biri alanlar teorisi, öteki de devreler teorisi idi. IEEE (Institute of Electrical and Electronics Engineers) dergilerindeki yazılardan çok etkileniyordum. Zaten 1953’te bu dergiye üye olmuştum. Ben sonunda ikinci konuyu tercih ettim. İçinde bol teorik problemlerin bulunduğu bu konuda Fransa, Almanya ve ABD’de araştırmalar yapılıyordu. Amacıma ulaştığımı söyleyebilirim. Ancak dar bir alan içinde derinleşme gereği, örneğin laboratuvar çalışmaları yapmama imkan vermedi. Bu arzuma doğrudan olmasa da ilerideki yıllarda yönetimimde bu tür çalışmalar yapan bir grup araştırıcı sayesinde erişmiş oldum. Seçimimde doğru karar vermiş olacağım ki, amaçlarımda zamanla pek fazla bir değişiklik olmadı.

Akademik hayatı hep sevdim ve onun gerektirdiği yaşam biçiminden hiç şikayetçi olmadım.”

Birçok parlak bilim insanı ve binlerce mühendis yetiştiren, bilimsel araştırma enstitüleri kuran, teorik çalışmalarıyla da bilime önemli katkılarda bulunan bilim insanımız Yılmaz Tokad’ın ölümünün 17. yıldönümü günlerinde değerli anısına saygılarımızla.

Osman Bahadır

Ali Akurgal,  Fuad Tokad, Müge Tokad Snowden ve Tayfun Akgül’e katkılarından ötürü teşekkürlerimizle.

Erol Sezer’in TMMOB’nin Elektrik Mühendisliği dergisinde yayınlanan röportajı “Hocaların Hocası Yılmaz Tokad: Akademik hayatı hep sevdim”, Sayı 376, Kasım 1990.

Önceki İçerik21. yüzyılda gıda, enerji ve çevre sorunlarına çare yosun olabilir mi?
Sonraki İçerik2018’in en ilginç bilim yayını usulsüzlükleri
Osman Bahadır

İTÜ Maden Fakültesi Petrol Mühendisliği Bölümü’nden mezun oldu. Boğaziçi Üniversitesi Tarih Bölümü’nden yüksek lisans derecesi aldı. Denis Diderot (Paris VII) Üniversitesi Bilimler ve Teknikler Tarihi ve Epistemoloji Bölümü’nden DEA derecesi aldı. 1991-1994 yılları arasında 30 sayı aylık Bilim Tarihi dergisini çıkardı. 2004-2011 yılları arasında İTÜ’de Bilim ve Teknoloji Tarihi dersi verdi. Bilim tarihi üzerine 18 kitabı yayınlandı.

Kitaplarından bazıları:  Bilim Cumhuriyetinden Manzaralar (2000), Cumhuriyetin İlk Bilim Dergileri ve Modernleşme (2001), Matematikte Bir Öncü Kerim Erim (2006), Türkiye’de Üniversite Anlayışının Gelişimi 1861-1961 (2007), Türkiye’de Temel Bilimlerde İlk Araştırmacılar (2007), Osmanlılardan Cumhuriyete Bilim (2012), Bilimde Öncü Kadınlar (2013), Osmanlılardan Cumhuriyete Sekülerleşme (2017), Osmanlılardan Cumhuriyete Elektrik (2020).