Bilimsel makaleler basılmadan önce anonim ve tarafsız hakemler tarafından verilerin, sonuçların ve yorumların doğrulukları konusunda değerlendirilirler ve kabul edildikleri takdirde yayınlanırlar. Bu hakemlerin sahalarını iyi bilen insanlar olmaları beklenir. Fakat günümüzde yayına yollanan makale sayısının çokluğu ciddi sorunlar yaratıyor. Örneğin Çin sadece 2016 yılında 426,000 makale yayınlamış gözüküyor. Bu kadar makaleye hakem bulmak editörlerin kabusu ve uzunca bir zamandır hakemlere bile ulaşmadan reddedilen makale sayısı artıyor.
Her makaleye iyi hakem bulunabilse de bu hakemlerin makaledeki her ayrıntıyı kontrol etmeleri mümkün olmuyor. Bunun sonucunda hatalar içeren yayınlara da çokça rastlanıyor. Bu hataların bir kısmı masum ama büyük oranı da kasıtlı hatalar içeriyor. İster masum isterse de kötü niyetli olsun, hatalar içeren bir makalenin düzeltilmesi gerekir. Bazen bu, yazarın veya başka bilim insanlarının yeni yazıları ile olur. Ama bilhassa kötü niyetli bir durum varsa, yani verilerin çarpıtılması, uydurulması veya çalınması söz konusu ise, makalenin dergi tarafından geri çekilmesi gerekir. Bu işlem bilim camiasında “retraction/geri çekilme” olarak bilinir ve oldukça da can yakıcı sonuçları olabilir.
“Retractionwatch” yayından geri çekilen makalelerin takip edildiği bir web sitesi. Geri çekilen yayınları takip edip, okuyucularla paylaşıyor. Oldukça da yararlı bir iş yapıyorlar, çünkü bazen bilmeden geri çekilmiş bir makaleye referans vermek söz konusu olabilir. O nedenle eğer şüpheli bir durum varsa, bu siteyi ziyaret etmek uygun olacaktır.
2018’in en ilginç hikayeleri
Bu sene öne çıkan olaylarda şunlara rastlıyoruz[1].
Şu ana kadar en çok makalesi geri çekilen yazar Yoshitaka Fujii. Çekilen makale sayısını mı merak ediyorsunuz, tam tamına 183 tane. Bilim insanlarının çok büyük bir kısmı hayatları boyunca bu kadar makale yazamaz! Eğer böyle bir “ilk 30” listesine girmek istiyorsanız, en az 21 makalenizin geri çekilmiş olması lazım. Zor iş!
İlk 30’da yer alan Hindistan’da iki nanoteknoloji yazarının, ikişer düzine makalesi geri çekildi. Nedeni, verilerinin güvenilirliği ile ilgili sorunlar ve grafiklerin hazırlanmasındaki özensizlikleri!
2017 yılında yayınlanan CRISPR’ın hücrelerde hasarına neden olabileceğini öne süren bir makale geri çekildi. Yazarlar görülen hücre hasarının, CRISPR’dan önce mi sonra mı olduğunu anlayamadıkları için.
Texas’da bir araştırmacı, 100 hastanın kanından yaptığını iddia ettiği araştırmada, aslında kendi kanını kullandığını itiraf etti. 3 yıl boyunca federal hükümetten projelendirilmiş konularda ancak kontrol altında çalışabilecek.
Otizm ile aşı arasındaki bağlantıyı bulduğunu iddia eden ve geri çekilmiş olan Lancet makalesi(1998, A.Wakefield) tekrar gündeme geldi. 2002 yılında Lab Medicine’de yayınlanan ve Lancet makalesine dayanan bir makale de geri çekildi. Aşı karşıtları, Lab Medicine’deki bu makaleyi sık sık kullanıyorlardı.
Harvard Tıp fakültesi, eski üyelerinden ve kardiyak kök hücre çalışmalarının önde gelen araştırmacılarından P. Anversa’nın 31 makalesinin, verilerin güvenilirliği konusundaki şüpheler nedeni ile geri çekilmesini talep etti. Şu ana kadar 14 tanesi yayından kaldırıldı. Bu olaylar 5 senedir sürüyor. Harvard 2017’de ulusal kaynakların usulsuz kullanımı iddiasıyla ABD hükümetine 10 milyon dolar ödemeyi kabul etmişti
Geri çekilen ilginç makalelerden birisi de MIT’de bir postdoktora araştırmacısı tarafından 2018 yılında “Drug Designing & Intellectual Properties International Journal” dergisine gönderilmişti. Dergi editörleri makaleyi olduğu gibi, herhangi bir düzeltme bile istemeden yayınlamışlar. Makalenin ilk yazarı Kim Kardashian, ikinci yazarı ise Bitcoin kaşifi S.Nakamoto. Tahmin edebileceğiniz gibi bu makale uydurma ve MIT’de hazırlanmış bir makale-yazım yazılımının ürünü. Dergi editörleri, makaleyi olduğu gibi basmayı kabul etmişler, düzeltme bile istememişler.
Hindistan’da bir mühendis R.Bhardwaj, “Multimedia Tools and Applications” dergisine yolladığı makaleye bir yıl boyunca yanıt alamadı. Sonunda makale red edildi ama kısa bir zaman sonra aynı dergi, Bhardwaj’ın sonuçlarını da içeren üç ayrı makale yayınladı. Bu makaleler başka bir grup tarafından yollanmıştı. Dergi şimdi bu makaleleri geri çekti. Hakemlerin bu şekilde, makaleyi reddedip içindeki sonuçları kendilerininmiş gibi kullandıkları çok da az görülen bir olay değil.
Son olarak da Cornell Pazarlama bölümünden B.Wansink’e ait 17 makale geri çekildi. Hatta bir makalesi yayınlandı, geri çekildi, tekrar yayınlandı ve tekrar geri çekildi. Burada da editörlerin tutumu oldukça ilginç. Wansink, çocukların yeme alışkanlıklarının porsiyon büyüklükleri ile ilişkisi gibi popüler konularda yazan, medya tarafından çok tutulan bir araştırmacıydı. Geri çekilmelerin nedeni yine veri güvenilirliği ile ilgili şüpheler.
Sonuç olarak bilim camiasında da ilahi adaletten (az da olsa) bahsetmek mümkün gibi gözüküyor.
Bu arada Türkiye’den yayınlanmış ve geri çekilmiş makaleler hakkında henüz derlenmiş bir veri tabanı da bulunmuyor.
Ersin Yurtsever
Bilim Akademisi üyesi
Koç Üniversitesi Kimya Bölümü öğretim üyesi
[1] Hikayeler Retraction Watch’ın The Scientist dergisinde yayınladığı bir yazıdan alındı. Tercümesi için izin alındı fakat The Scientist tarafından kontrol edilmedi. Top Retractions of 2018- https://www.the-scientist.com/news-opinion/top-retractions-of-2018-65254
