Osmanlı ülkesinde elektrik çağı, telgraf teknolojisinin ülkeye girmesiyle başladı.
Osmanlılarda bu teknolojinin gelişmesinde, karada ve denizde telgraf hatlarının döşenmesinde, telgraf ve buna bağlı olarak elektrik bilgi ve teorilerinin öğretilmesinde, telgraf ve elektrik mühendislerinin yetiştirilmesinde ve daha sonra da çok çeşitli elektrik uygulamalarının gerçekleştirilmesinde öncü isim, Émile Lacoine’dır. Ancak ülkemizin daha sonraki dönemlerini de etkileyecek ölçüde öncü çalışmalar yürütmüş bu Fransız elektrik mühendisi, günümüzde unutulmuş simalar arasına karışmış durumda.
Émile Henri Lacoine (1835-1899), Süveyş Kanalı’nda bir görev alarak Mısır’a gitmek için geldiği İstanbul’da kalarak, aldığı bir teklif nedeniyle elektrikle ilgili çalışmalar yapmış ve uzun bir süre Telgraf Fen İşleri’ni idare etmiştir. Lacoine, ölümüne kadar telgraf ve elektriğin diğer uygulamalarıyla ilgili çok çeşitli faaliyetlerde bulunmuştur.
Émile Lacoine’ın çok yönlü faaliyetlerini ve katkılarını, beş başlık altında toplayabiliriz.
Birincisi, Osmanlı ülkesinde ilk kez 1854 yılında çekilen telgrafın teknolojisinin ve uygulamalarının gelişmesinde önemli bir rol oynamıştır. Bir mühendis olarak telgraf iletişiminin yaygınlaşması için karada telgraf hatlarının kurulmasını ve denizde de denizaltı kablolarının döşenmesi çalışmalarını yönetmiştir.
İkincisi, sadece elektrik mühendisliği yapmakla yetinmemiş, geleceğin telgraf ve elektrik mühendislerinin yetişebilmesi için de büyük bir çaba göstermişti. Bu çerçevede Darüşşafaka Lisesi’nde elektrik dersi açmış ve bu liseden mezun olan en başarılı öğrencilerini daha sonra da desteklemiş, yönlendirmiş, onların Fransa’da telgraf mühendisi olarak yetişmelerini sağlamıştır. Böylece ülkemizdeki ilk elektrik mühendisleri kuşağını yaratmıştır.
Üçüncüsü, Darüşşafaka Lisesi’nde elektrik konusunda ders vermenin yanı sıra elektrikle ilgili yayın faaliyetlerinde de bulunmuştur. Özellikle 1883’te yayınlanan, Mebahis’i Telgraf (Telgraf Konuları) başlıklı kitap bu yayınlarının en önemlisidir. Fransızca yazdığı bu kitabı öğrencisi ve elektrik mühendisi Mehmed Raif bey Türkçeye çevirmişti.
Dördüncüsü, telgraf işleriyle başlayan çalışmaları daha sonra çeşitlenmiş ve birçok farklı elektrik uygulamalarını doğrudan gerçekleştirmiş veya yönetmiştir. Elektrik fabrikasında öğrencileriyle birlikte birçok elektrikli aletler üretmişler ve bu ürünlerini uluslararası fuarlarda sergilemişlerdir. Bu başarılardan dolayı uluslararası ödüller kazanmışlardır. Elektrikli sandal üretimi de önemli yaratıcı etkinlikleri arasındadır.
Beşincisi, daha sonraki mühendis ve bilim insanı kuşakları üzerindeki dolaylı etkisidir. Belki dolaylı bir etki olduğu için gözden kaçabilir ama gerçekte Émile Lacoine’ın ülkemiz bilim ve teknolojisine ve modernleşme hamlelerine en kapsamlı ve kalıcı etkisi burada kendisini gösteriyor diyebiliriz. Çünkü onun himaye ettiği ve yetiştirdiği özellikle iki çok parlak öğrencisi, daha sonra hem Osmanlı hem de Cumhuriyet döneminde ülkemizin modernleşmesinde çok büyük hizmetlerde bulundular. Bunlar Salih Zeki (1864-1921) ve Mehmet Emin Kalmuk (1869-1954) beylerdir. Elektrik mühendisi, matematikçi, fizikçi, astronomi yazarı, bilim tarihçisi, bilim felsefecisi ve popüler bilim yazarı olan Salih Zeki, Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde bilimin ve bilimsel düşüncenin geliştirilmesinde birinci dereceden rol oynamış ve Cumhuriyet dönemindeki gelişmeleri de etkilemiştir. Elektrik mühendisi ve matematikçi olan Mehmet Emin Kalmuk da Osmanlı Devleti döneminde mühendis ve matematikçi olarak çok parlak hizmetlerde bulunmuş, Cumhuriyet döneminde ise İTÜ Elektrik Fakültesi’nin kurulmasında öncü bir rol oynamıştır.
Émile Lacoine, çalışmalarının en verimli bir döneminde, geçirdiği bir apandisit ameliyatı sırasındaki komplikasyon yüzünden 1899 yılında vefat etti. Mezarı, Feriköy Mezarlığı’nda bulunmaktadır.
Osmanlılarda 19. yüzyılın son çeyreğindeki elektrik mühendisliği eğitimi ve elektrik teknolojisi uygulamaları, Émile Lacoine’ın öncü çalışmalarından ayrı olarak düşünülemez. Onun ülkemiz bilim, teknoloji ve modernleşme hamlelerimize yapmış olduğu katkılar, çok yönlü, kapsamlı ve kalıcı nitelikte olmuştur.
Osman Bahadır
İleri Okuma ve kaynaklar için Osman Bahadır’ın “Émile Lacoine ve Osmanlılarda Elektrik” başlıklı kapsamlı yazısı için tıklayınız.