Darülfünun Fen Fakültesi’nin ilk kadın mezunlarından olan Fahire Battalgazi, ülkemizin ilk kadın zoologudur.
Fahire Battalgazi (1943’ten önce Battalgil), 1902 yılında İstanbul’da doğdu. İlk eğitimini Şam’da Notre Dame de Sion’da gördükten sonra 1924’te Bezmi Alem Lisesi’nden mezun oldu. Yüksek öğrenimini Darülfünun Fen Fakültesi Tabii İlimler bölümünde yaptı ve buradan 1926 yılında mezun oldu. Erzincan’ın Tercan kazasında yaklaşık bir yıl süreyle yaptığı ilkokul başöğretmenliğinin ardından 1927’de Fen Fakültesi Anatomi ve Fizyoloji asistanlığına atandı. Aynı yıl Hayvanat (Zooloji) Enstitüsü’ne asistan olan Fahire Battalgazi, 1931’de Hayvanat Enstitüsü laboratuarı şefi oldu.
1931-32 öğrenim yılında Paris (Sorbonne) Üniversitesi’ne giden Fahire Battalgazi, bu üniversitenin Zooloji ve Karşılaştırmalı Anatomi Enstitüsü’nde çalışmalar yaptı.
1932’de tekrar Darülfünun’daki görevine dönen Fahire Battalgazi’nin Üniversite reformundan sonraki görevlerinden biri de, İsviçreli zoolog Prof. Andre Naville (1895 -1937)*’in verdiği dersleri, Suat Nigar ile birlikte Türkçeye çevirmekti. Bu görevini Naville’in 1937’de tifoya yakalanarak vefat etmesine kadar sürdürdü ve daha sonra da onun derslerini kendisi vermeye başladı.
Fahire Battalgil, A. Naville’in yönetiminde başladığı “Decapod Crustacea’lerin Kromozom Adedi” başlıklı doktora tezini, Naville’nin vefatı üzerine Alman zoolog Curt Kosswig (1903-1982)**’in yönetiminde 1939 yılında tamamladı. Bu doktora, hem ülkemizde yapılan ilk zooloji doktorası hem de bir kadın tarafından yapılan ilk zooloji doktorasıdır.
Fahire Battalgazi, 20 Şubat 1948 tarihindeki ölümüne kadar önemli araştırmalar yaptı. Gerek yurt içinde, gerekse yurt dışında olmak üzere birçok saha araştırmasına katılmış, özellikle tatlı su balıkları üzerine yaptığı araştırmalar olmak üzere bu çalışmaları, İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Mecmuası’nda 1940-1943 yıllarında yayımlanmıştı. Fahire Battalgazi’nin Zooloji Laboratuar Dersleri adlı 1933 yılında yayımlanmış bir de kitabı bulunuyor.
Değerli bilim insanımız Fahire Battalgazi’yi ölümünün 70. yılında saygıyla anıyoruz.
____________________________________
Curt Kosswig, Fahire Battalgazi’nin ölümünün ardından İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Mecmuası’nda (B serisi, Cilt 8, sayfa 173-174, 1948) şu yazıyı yayımlamıştı;
“Fahire Battalgazi (1902-1948)
Prof. Dr. Fahire Battalgazi (Battalgil)’yi 20.2.1948 tarihinde kaybetmiş bulunuyoruz. Bayan Fahire ile modern Türkiye yeni Türk neslinin, en yüksek ve şayanı hürmet bir mertebeye yükselmiş kadınlarından birini, İstanbul Üniversitesi ilk kadın profesörlerinden birini, Zooloji Enstitüsü en kıdemli ilim elemanlarından birini kaybetmiş oluyor. Fahire Battalgazi çok dirayetli bir hoca idi. Türkiye’nin binlerce hekim ve tabiiyye öğretmeni Fahire Battalgazi’den zoolojinin ana hatlarını pratik olarak öğrenmişlerdir. Fahire Battalgazi ilk araştırmalarına Dekapod Krustaselerdeki sitolojik problemlerle başlamış ve sonradan zoogeografik birçok problemleri ve fauna tarihi bakımından Anadolu faunasının incelenmesinin ne kadar lüzumlu olduğunu sezmiş ve Anadolu hayvan gruplarının sistematiğini incelemeye başlamıştır. Türkiye tatlısularının “Ichthyologie”si hakkındaki pek fazla sayıdaki çalışmasında birçok yeni ve kısmen çok önemli zoogeografik münasebetler gösteren formlar keşfetmiş ve Anadolu’dan şimdiye kadar hiç tanınmayan türleri ilk defa meydana çıkarmıştır. Bunun için Fahire Battalgazi’nin bu araştırmalarının değeri çok büyüktür. Fahire Battalgazi’nin yayınları sayesinde Anadolu tatlısu balıkları faunasının ne kadar zengin olduğu hakikati ortaya çıkmış oluyor. Kendisi, senelerce devam eden araştırmalarının sonucunu, bize hazırladığı Türkiye tatlısu balıklarının monografisine ait İngilizce ve Türkçe olarak kaleme alınmış bir tekst (metin) halinde bırakmıştır. Bu tekst basılabilecek bir haldedir ve yakında ilim alemine tevdi edilmiş (sunulmuş) bulunacaktır.
İlmi araştırmaya hazır bir hale getirdiği Türkiye tatlısu Turbellar’larına ait zengin bir materyali incelemek maalesef merhumeye nasip olmadı. Bunları da ilim alemine tevdi etmek vazifelerimizden biri olacaktır.
Fahire Battalgazi ile aramızdan çok çalışkan, değerli bir ilim kadını, bize hiçbir zaman yardımlarını esirgemeyen iyi bir meslektaş ve iyi kalpli, müşfik bir insan ayrılmış oluyor. Onun ismi ilmi eserlerinde ve onu tanıyan herkesin kalbinde yaşamaya devam edecektir.”
________________________________________
Cumhuriyet gazetesi, Fahire Battalgazi’nin vefatını, 21 Şubat 1948 tarihli sayısında şu şekilde duyurmuştur:
Osman Bahadır
*Andre Naville, 1933 üniversite reformunda Türkiye’ye geldi ve 1937’deki vefatına kadar Zooloji Enstitüsü direktörlüğü yaptı.
**Curt Kosswig, Naville’in vefatından sonra Zooloji Enstitüsü direktörü oldu. 1951’de Baltalimanı Hidrobiyoloji Enstitüsü’nün kuruluşuna öncülük etti. Çok sayıda doktora tezine danışmanlık yaptı. 1955’te Hamburg Üniversitesi Zooloji Enstitüsü direktörü olarak Almanya’ya döndü.
Kaynaklar:
Sevtap İshakoğlu-Kadıoğlu; İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Tarihçesi (1900-1946), Üniversite Yayın No: 4106, İstanbul 1998.
Ahmed Yüksel Özemre (ed.); İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi’nde Çeşitli Fen Bilimi Dallarının Cumhuriyet Dönemindeki Gelişmesi ve Milletlerarası Bilime Katkısı, İstanbul Üniversitesi yayını, İstanbul 1982.
