Geçmişten Geleceğe Görsel Perspektif

Yeni yıla girerken, çoğumuz geçmişi değerlendirip geçmişten aldığımız derslerle yeni hedefler belirlediğimiz, hayaller kurduğumuz bir sürece gireriz. Bu geçmişten geleceğe uzanan düşünme süreci,^[1]Tulving, E. (1985). Memory and consciousness. Canadian Psychology/Psychologie, Canadienne, 26(1), 1–12. https://doi.org/10.1037/h0080017 yaşamımızı yönlendiren önemli bir zihinsel beceridir.

Nöropsikoloji literatüründe sıklıkla örnek gösterilen vakalardan birisi bize beyindeki ilgili mekanizmalarla ilgili ipuçları veriyor. K.C. bir trafik kazasının sebep olduğu kafa travması sonucunda hem geçmişi hatırlamayı hem de ileriye dönük anılar oluşturmayı kapsayan bir hafıza kaybı yaşamıştır. Bu vakanın en ilginç yanı ise geçmişe (ör., “Dün ne yaptın?”) ve geleceğe (ör., “Yarın ne yapacaksın?”) yönelik sorular sorulduğunda, K.C.’nin kendi zihnini nasıl tanımladığında gizlidir. K.C. şöyle der; “Aynı türde bir boşluk.”^[2]Tulving, E. (1985). Memory and consciousness. Canadian Psychology/Psychologie, Canadienne, 26(1), 1–12. https://doi.org/10.1037/h0080017

K.C. vakası, zihnimizde geçmiş ve gelecek temsilinin sürekliliğini destekleyen bir olgudur. Bu bağlamdaki en temel kuramsal çerçeve olan yapıcı epizodik simülasyon hipotezi, geçmişi hatırlamanın ve geleceği düşünmenin aslında tam olarak aynı süreçler olmadığını ancak, geçmiş anı kayıtlarının esnek bir biçimde yeniden bir araya getirilmesi yoluyla gelecek düşüncelerinin yaratıldığını öne sürmektedir.^[3]Schacter, D. L., & Addis, D. R. (2007). The cognitive neuroscience of constructive memory: remembering the past and imagining the future. Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences, 362(1481), 773-786.https://doi.org/10.1098/rstb.2007.2087 Yani, gelecekle ilgili düşünürken geçmiş anı kayıtlarımızı temel aldığımız söylenebilir. Bu hipotezi destekleyici beyin görüntüleme çalışmaları da anıların hatırlanması ve geleceğin düşünülmesi sırasında bazı ortak bölgelerin (ör., medial prefrontal, parietal alanlar) aktive olduğunu göstermektedir.^[4]Addis, D. R., Wong, A. T., & Schacter, D. L. (2007). Remembering the past and imagining the future: common and distinct neural substrates during event construction and elaboration. Neuropsychologia, 45(7), 1363-1377. https://doi.org/10.1016/j.neuropsychologia.2006.10.016^[5]Addis, D. R., Pan, L., Vu, M. A., Laiser, N., & Schacter, D. L. (2009). Constructive episodic simulation of the future and the past: Distinct subsystems of a core brain network mediate imagining and remembering. Neuropsychologia, 47(11), 2222-2238. https://doi.org/10.1016/j.neuropsychologia.2008.10.026

Geçmişte yaşanan olaylar, alan ve gözlemci perspektifi olmak üzere iki farklı yol benimsenerek hatırlanabilmektedir. Alan perspektifi, olayın deneyimlendiği esnadaki orijinal bakış açısı olarak tanımlanır. Hatırlama sırasında alan perspektifi benimsendiğinde bireyler olayları ve çevreyi yaşadıkları anda olduğu gibi kendi gözlerinden bir kez daha yaşıyormuş gibi geri getirebilirler.^[6]Nigro, G., & Neisser, U. (1983). Point of view in personal memories. Cognitive Psychology, 15(4), 467-482. https://doi.org/10.1016/0010-0285(83)90016-6 Örneğin, çocukken bisiklete bindiğinizi hatırladığınızda, gidonu önünüzde görebilir ve sanki oradaymışsınız gibi rüzgârı yüzünüzde hissedebilirsiniz.

Gözlemci perspektifinde ise, olayın gerçekleştiği çevrenin yanı sıra bireyler anının içinde kendilerini de görebilmektedir.^[7]Nigro, G., & Neisser, U. (1983). Point of view in personal memories. Cognitive Psychology, 15(4), 467-482. https://doi.org/10.1016/0010-0285(83)90016-6 Bu durumda, kendinizi bisiklete binen bir çocuk olarak hatırlayıp gözünüzde sahneyi dışarıdan bir bakış açısıyla canlandırırsınız. Alan perspektifinden hatırlanan anıların, gözlemci perspektifinden hatırlanan anılara göre duygusal olarak daha yoğun, canlı ve ayrıntılı olduğu gösterilmiştir (ör.,^[8]Nigro, G., & Neisser, U. (1983). Point of view in personal memories. Cognitive Psychology, 15(4), 467-482. https://doi.org/10.1016/0010-0285(83)90016-6 ^[9]Berntsen, D., & Rubin, D. C. (2006). Emotion and vantage point in autobiographical. Cognition and Emotion, 20(8), 1193-1215. https://doi.org/10.1080/02699930500371190 ^[10]D’Argembeau, A., Comblain, C., & Van der Linden, M. (2003). Phenomenal characteristics of autobiographical memories for positive, negative, and neutral events. Applied Cognitive Psychology: The Official Journal of the Society for Applied Research in Memory and Cognition, 17(3), 281-294. https://doi.org/10.1002/acp.856 ^[11]Sutin, A. R., & Robins, R. W. (2010). Correlates and phenomenology of first and third person memories. Memory, 18(6), 625-637.https://doi.org/10.1080/09658211.2010.497765^[12]Talarico, J. M., LaBar, K. S., & Rubin, D. C. (2004). Emotional intensity predicts autobiographical memory experience. Memory & Cognition, 32(7), 1118-1132. https://doi.org/10.3758/BF03196886 Bu da aslında alan perspektifinin bireylere, geçmiş olaylar bugün yeniden yaşanıyormuşçasına daha olayın içinden, zengin bir hatırlama sağladığını göstermektedir.

Geçmiş olayların hatırlanmasında olduğu gibi, gelecek olayları düşünürken kullanılan görsel perspektif bu olayların zihnimizdeki canlılığını etkilemektedir. Kişisel gelecek senaryoları alan perspektifinden canlandırıldığında, bireyler genellikle anlık deneyime ve senaryonun bir parçası olmanın nasıl hissettirdiğine odaklanırlar. Örneğin, bir ödül almayı alan perspektifinden hayal etmek, o anki görüntüleri, sesleri ve doğrudan olaya bağlı duyguları ön plana çıkarabilir. Gelecekteki olayları gözlemci perspektifinden hayal etmek ise, değerlendirmeci bir bakış açısına teşvik eder. Olayın, kişinin kendisiyle ilgili daha geniş bir anlatı içindeki yerini anlamaya odaklanır. Örneğin, kendini bir konuşma yaparken dışarıdan izlemek, diğer insanların bu olayı nasıl algılayacağı üzerine düşüncelere yol açabilir.

Sonuç olarak, görsel perspektif bağlamında gelecek olaylarını konu alan çalışmaların, anılarla gerçekleştirilmiş çalışmaların bulguları ile fenomenolojik özellikler bakımından benzer örüntüler gösterdiği söylenebilir.^[13]McDermott, K. B., Wooldridge, C. L., Rice, H. J., Berg, J. J., & Szpunar, K. K. (2016). Visual perspective in remembering and episodic future thought. Quarterly Journal of Experimental Psychology, 69(2), 243-253. https://doi.org/10.1080/17470218.2015.1067237 Aslında, bu bulgular çok da şaşırtıcı değildir. Çünkü yapıcı epizodik simülasyon hipotezi, geçmiş ve gelecek arasındaki ortak noktaları vurgulayarak, perspektifin anılar üzerindeki etkisinin bir benzerini gelecek anılar için de görebileceğimize ilişkin zemini çoktan hazırlamıştır.

Toplumsal olaylarda görsel perspektif

Toplumsal geçmişi ya da geleceği düşünme bağlamında da görsel perspektifin benzer bir rolü olsa da bireyin kendisi yerine bir grup ya da toplum üzerinde etkili olayları düşünmek söz konusu olduğundan mekanizmaların daha karmaşık olduğu öne sürülebilir. Bu durumda, görsel perspektif hem duygusal yoğunluğu hem de bireylerin kolektifle özdeşleşme düzeyini etkileyebilir.

Kişisel olaylarda olduğu gibi alan perspektifi ile toplumsal olayları hatırlamak, bireylerin, olayın duygusal yoğunluğunu ve kendi deneyimlerini daha derinlemesine yeniden yaşamalarını sağlar. Örneğin, bir ulusal zaferi alan perspektifinden hatırlayan bir kişi, topluluğun içinde yer aldığı anlık coşku ve birlik hissini tekrar deneyimleyebilir. Bu tür bir perspektif, bireylerin grup aidiyetlerini güçlendirebilir ve olayın kişisel anlamını artırabilir. Gözlemci perspektifi ise bireylerin, olayın daha geniş toplumsal bağlamını değerlendirmelerine olanak tanır. Örneğin, bir toplumsal protestoyu gözlemci perspektifinden hatırlayan biri, olayı farklı toplumsal grupların gözünden daha kolay hayal edebilir. Bu sayede, ortak yaşanmış olan bir toplumsal olaya ilişkin kendi-odaklı bir bakıştan çıkarak olayları daha objektif analiz etmeyi kolaylaştırabilir.^[14]Libby, L. K., & Eibach, R. P. (2011). Visual perspective in mental imagery: A representational tool that functions in judgment, emotion, and self-insight. In Advances in experimental social psychology (Vol. 44, pp. 185-245). Academic Press. https://doi.org/10.1016/B978-0-12-385522-0.00004-4

Öte yandan şunu da unutmamak gerekir ki bazı toplumsal olaylar yalnızca gözlemci perspektifinden kodlanırlar. Özellikle, görsel temsillerin medya aracılığı ile edinildiği durumlarda, olay ilk kodlandığı anda canlı, ayrıntılı bir görsel temsil olmadığından kişilerin alan perspektifi oluşturması oldukça güçtür ve eğer alan perspektifinden bir hatırlama teşvik edilirse genellikle olayın oldukça farklılaştığı temsillerin geliştirilmesi ile sonuçlanabilir. Örneğin, toplumsal bir protesto gibi öncelikle haberler aracılığıyla kodlanan bir olay düşünüldüğünde, bireylerin bu olayı daha sonra kendilerini bu protestoya katılan biri gibi canlı, dinamik imajlarla ya da yoğun duygularla hatırlaması güç olabilir. Dolayısı ile bireysel olaylarda kodlayan kendi göz açımız olduğundan istemli olarak hatırlama perspektifini alandan gözlemciye, gözlemciden alana değiştirebiliriz. Ancak protesto örneğinde olduğu gibi, olayın ana ayrıntıları medyadan öğrenildiyse, hatırlama esnasında esnek bir perspektif değişimi mümkün olmayabilir.^[15]Peeters, A., Cosentino, E., & Werning, M. (2023). Constructing a wider view on memory: Beyond the dichotomy of field and observer perspectives. In A. Berninger & Í. V. Ferran (Eds.), Philosophical perspectives on memory and imagination (pp. 165–190). Routledge.

Geçmiş olaylarda olduğu gibi, toplumsal geleceği düşünürken alan perspektifi, bireyin kendisini olayın bir parçası olarak hayal etmesini sağladığı için duygusal katılımı ve aidiyet hissini artırır. Örneğin, bir protestoya katılmayı bu perspektiften hayal etmek, kişinin olayla olan bağını güçlendirip gerçekleşmesi durumunda protestoya katılım ihtimalini artırabilir. Buna karşın, gözlemci perspektifi, olayın daha geniş toplumsal etkilerini veya uzun vadeli sonuçlarını değerlendiren, daha analitik ve mesafeli bir simülasyon sunar. Örneğin, Rusya-Ukrayna Savaşı’nın sonucunu gözlemci perspektifinden düşünmek, jeopolitik etkilere veya olayın tarihsel bağlamda nasıl değerlendirileceğine odaklanır.

Ancak, toplumsal olayları hatırlarken ya da hayal ederken alan perspektifi benimsemek, bireysel olaylarda olduğu kadar kolay olmayabilir. Bunun temel nedeni, toplumsal olayların genellikle medya aracılığıyla, dolaylı olarak öğrenilmesidir. Bu süreçte olaylar, ilk kodlama aşamasında gözlemci perspektifinden kaydedilir; medyanın bakış açısı, bireyin kendi bakış açısının yerini alır. Sonuç olarak, toplumsal olaylara dair bellek, otobiyografik unsurlardan ve canlı görsel ayrıntılardan yoksun kalabilir. Bu eksiklik, bireyin olayla kurduğu bağın zayıflamasına ve kolektif eylem güdüsünün azalmasına neden olabilir.^[16]Jeunehomme, O., & D’Argembeau, A. (2021). The role of self-reference and personal goals in the formation of memories of the future. Memory & Cognition, 49(6), 1119-1135. https://doi.org/10.3758/s13421-021-01165-2

Ayrıca, medyadan öğrenilen olaylar arasında alan perspektifi takınmanın kolaylığı açısından farklar olabilir. Örneğin, Suriye Savaşı’nın geleceğini hayal etmekle Rusya-Ukrayna Savaşı’nın geleceğini hayal etmek aynı düzeyde kolay değildir. Geçmişi hatırlamakla geleceği hayal etmenin bağlantılı olduğunu ortaya atan yapıcı epizodik simülasyon açısından bakıldığında, Suriye Savaşı hakkında daha fazla kişisel veya bağlamsal materyal bulunabilir, bu da alan perspektifini benimsemeyi kolaylaştırır. Buna karşın, Rusya-Ukrayna Savaşı gibi olaylarda bu tür bir perspektif geliştirmek daha zor olabilir.  Türkiye’dekiler için Suriye savaşının kişisel ve bağlamsal materyali daha fazla olduğu için alan perspektifi daha kolay benimsenebilir. Rusya-Ukrayna için ise kişisel ve bağlamsal materyal çok fazla olmadığından alan perspektifi geliştirmek zor olabilir

Sonuç olarak, görsel perspektiflerin hem bireysel hem de kolektif geçmiş ve geleceği düşünmede oynadığı rol, yalnızca olayların zihinsel temsillerini değil, aynı zamanda bireylerin duygusal katılım düzeylerini, anlam oluşturma süreçlerini ve eyleme geçme motivasyonlarını da şekillendirmektedir. Örneğin, psikoterapi sürecinde, perspektif değişimi kişisel anlatıları yeniden çerçevelemeye yardımcı olabilir.^[17]Price, C. J., & Weng, H. Y. (2021). Facilitating adaptive emotion processing and somatic reappraisal via sustained mindful interoceptive attention. Frontiers in Psychology, 12, 578827. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2021.578827

Toplumsal bağlamda ise kolektif geleceği gözlemci perspektifinden düşünmek uzun vadeli planlama ve strateji geliştirmeyi desteklerken, alan perspektifi grup hedeflerine duygusal bağlılığı artırabilir. Gelecekte yapılacak araştırmalar, bu perspektiflerin daha iyi anlaşılmasına ve hem bireysel hem de toplumsal bağlamlarda uygulamalı müdahalelere katkı sağlayabilir.