Ekim’de hava karardıktan sonra, yaz aylarında gördüğümüz takımyıldızların birçoğu gökyüzünün batı bölümünde yer alıyor. Yaz gökyüzünün en belirgin şekli olan Yaz Üçgeni de buna dahil.
Gökyüzünün doğusuna baktığımızdaysa sonbaharı simgeleyen bazı takımyıldızlar yükselmiş oluyor. Kanatlı At ve onun gövdesini simgeleyen Büyük Kare bu bölgede en çok dikkati çeken şekillerden biri.
Akşam gökyüzü gezegenler bakımından da giderek zenginleşiyor. Yazın akşam gökyüzünde görmeye başladığımız Satürn’ün yanı sıra Jüpiter ve Mars da artık akşam gökyüzünde.
Bu ayın en önemli gök olayıysa 25 Ekim’de gerçekleşecek parçalı Güneş tutulması.
25 Ekim parçalı Güneş tutulması
Gök olaylarının arasında Güneş ve Ay tutulmalarının yeri özeldir. Elbette tam Güneş tutulmaları tüm tutulma çeşitleri arasında açık arayla en ilginç ve görkemli olanı. Ancak tam Güneş tutulması birkaç yılda bir, dar bir tutulma hattı üzerinde gerçekleştiği için özellikle tutulma bölgesine seyahat edilmediği sürece çok ender gözlenebilen bir gök olayı. Parçalı Güneş tutulmalarıysa daha sık ve yeryüzünde geniş alanlarda gözlenebiliyor.
Güneş tutulması neden olur?
Tutulma, bir gökcisminin bir başka gökcisminin önünden geçerek onu görmemizi engellemesidir. Ay ve Güneş, gökyüzünde hemen hemen aynı büyüklükte görünür. Aslında, Güneş’in çapı Ay’ınkinin 400 katıdır, ancak bize aynı oranda yani 400 kez daha uzak olduğundan yaklaşık aynı büyüklükte görünürler. Bu nedenle bazen Ay Güneş’i tümüyle örtebilir, bu durumda tam tutulma gerçekleşir.
Ay, Dünya’yla Güneş arasına girdiğinde de Ay’ın gölgesi Dünya’nın üzerine düşer. Böylece, bu gölgenin düştüğü yerde Güneş tutulması olur. Ay genelde Güneş’in yalnızca bir bölümünü örter. Bu Ay’ın gölgesinin yeryüzüne düşmemesinden ya da gölgenin tam olarak bulunduğumuz yere denk gelmemesinden kaynaklanır. Bu durumda parçalı Güneş tutulması olur.
Peki tutulmalar neden her ay olmuyor?
Ay, Dünya çevresindeki bir turunu yaklaşık bir ayda tamamlar. Bu turu sırasında, ayda bir kez Güneş’le Dünya’nın arasından geçer. Bu sırada yeniay evresindedir. Benzer biçimde Dünya da ayda bir kez, Ay’la Güneş’in arasından geçer. Eğer, Ay’ın yörünge düzlemi Dünya’nınkine göre biraz eğik (yaklaşık 5°) olmasaydı, her ay bir Ay, bir de Güneş tutulması olurdu. İşte bu eğiklik nedeniyle Ay genellikle tam Dünya ve Güneş arasından değil, biraz altından ya da üzerinden geçer ve tutulma gerçekleşmez.
Tutulmayı nereden gözleyebileceğiz?
25 Ekim’deki tutulma Dünya’nın hiçbir yerinden tam tutulma olarak gözlenemeyecek. Çünkü Güneş’in tam gölgesi Dünya’ya düşmeyecek. Ancak tutulmanın en yüksek oranda gerçekleşeceği bölgede yani Asya’nın kuzeyinde Güneş’in %80’inden fazlası örtülecek. Bu bölgeden uzaklaştıkça Güneş’in örtülme oranı azalacak.
25 Ekim parçalı Güneş tutulması ülkemizin tamamından gözlenebilecek. Yeter ki hava açık olsun. Tutulmanın Türkiye’de gözlenebileceği en iyi yer ülkenin kuzeydoğusu. Burada, Güneş’in yaklaşık %60’ı örtülecek. Ülkemizin güneybatısındaysa bu oran %30 civarında olacak.
Ülkemizde bazı merkezlerde Güneş tutulmasının zamanları şu şekilde:
Tutulmayı nasıl izleyebiliriz?
ÖNEMLİ: Güneş’e bu amaçla üretilmiş özel filtreler olmadan kesinlikle bakmayın! Özel filtreler olmadan çıplak gözle, fotoğraf makinesıyle, dürbün veya teleskopla Güneş’e bakmak gözlerde kalıcı hasara hatta görme kaybına neden olabilir.
Güneş gözlemleri için başlıca iki yöntemden yararlanılır. Bunlardan ilki, Güneş’ten gelen ışınımı büyük oranda soğuran ya da yansıtan filtreler kullanmaktır. Güneş gözlemleri için tasarlanmış filtreler, yalnızca Güneş’in görünür ışınımını değil, aynı zamanda gözümüzün algılayamadığı ama ona zararlı morötesi ve kızılötesi ışınımı da soğurur. Kullandığımız filtrelerin yıpranmamış olmasına da dikkat etmeliyiz. Bu filtrelerle bile Güneş’e uzun süre aralıksız bakmamalıyız. Gözün önüne tutulan ya da gözlük şeklindeki filtreler çıplak göz için tasarlanmıştır. Dürbün ya da teleskoptan gelen güçlü ışığı kesmekte yetersiz kalırlar. Dürbün ya da teleskopla Güneş gözlemi yapmak için, bu iş için tasarlanmış, aygıtın önüne yerleştirilen filtreler kullanılmalıdır.
Güvenli yöntem: İğne deliği kamera
Güneş gözlemleri için belki de en güvenli yöntem, bir kartona açılmış küçük bir delikten Güneş’in görüntüsünü düzgün, beyaz bir yüzeye, örneğin bir kâğıda düşürmektir. Böylece, hem Güneş’e doğrudan bakmamış oluruz hem de onun büyük bir görüntüsünü elde ederiz.
Çok farklı Güneş göstericileri tasarlayabilirsiniz. Kutunun bir ucuna açacağınız bir delikten, öteki ucuna yerleştireceğiniz beyaz bir kağıda Güneş’in görüntüsünü düşürebilirsiniz. Kutunun kapağına açacağınız bir pencereden Güneş’in görüntüsünü görebilirsiniz.
Parçalı tutulmayı izlemek için düzenek yapmanız şart değil aslında. Örneğin ağaçların yaprakları arasından geçerek yere düşen güneş ışınlarına baktığınızda yerde çok sayıda parçalı tutulmuş Güneş görüntüsü görebilirsiniz.
Güneş’e bakmak gözümüze neden zararlıdır?
Göz merceği, baktığımız bir cisimden gelen ışınımı ağ tabakası üzerine odaklar. Buradaki ışığa duyarlı hücreler ışığı algılar ve sinirler aracılığıyla beyne iletir. Beyin gelen sinyalleri işleyerek cismin bir görüntüsünü oluşturur. Benzer olarak, Güneş’e baktığımızda, onun görüntüsü ağ tabaka üzerinde odaklanır. Bu çok güçlü ışınım düştüğü yerde ısıya dönüşerek, ağ tabakasının bu bölümünün yanmasına ve görme yeteneğimizin kaybına yol açabilir. Bu nedenle Güneş’e, parçalı tutulma halinde olsa bile doğrudan bakılmamalıdır.
Ekim’de gezegenler
Merkür ayın ilk günleri sabah gökyüzünde en yüksek konumunda. Sabahları gündoğumundan bir saat önce doğu ufkundan doğuyor. Ancak kısa bir süre sonra hava aydınlanmaya başlayacağından kısa süre izlenebilecek. Gezegen ayın ilk haftasından sonra ufukta alçalmaya başlayacak ve ay sonuna doğru artık görülemeyecek kadar alçalmış olacak.
Venüs bu ay sabah gökyüzünden akşam gökyüzüne geçiyor. Ancak ay boyunca Güneş’e çok yakın konumda olacağından görülemeyecek. Gezegeni akşam gökyüzünde görebilmek için Aralık ayını beklemek gerekiyor.
Mars hava karardıktan yaklaşık 2,5 saat sonra doğuyor. Bu sırada gezegeni doğu ufkunun üzerinde görmek mümkün. Çok parlak olmasa da turuncu rengi sayesinde kolayca tanınan gezegen ilerleyen günlerde daha erken doğuyor olacak.
Jüpiter hava karardığında güneydoğu ufku üzerinde yükselmiş oluyor. Gezegen ayın ilerleyen günlerinde her gün daha erken doğacak. Ayın sonlarında hava karardığında gezegen gökyüzündeki en yüksek konumuna ulaşacak. Bu sırada gezegen güney yönünde görülecek.
Satürn hava karardığında güney yönünde, en yüksek konumuna ulaşmış oluyor. Gezegen Ay sonunda geceyarısı civarı batıyor olacak.
Hazırlayan: Alp Akoğlu
GUHEM-Gökmen Uzay Havacılık Eğitim Merkezi
Bu eser Creative Commons Atıf-GayriTicari 4.0 Uluslararası Lisansı ile lisanslanmıştır. İçerik kullanım koşulları için tıklayınız.
