Dünya çapında üniversite olmak: Akademik özgürlük ve üniversite özerkliği

Akademik özgürlük niye önemli?

“Üniversite” terimi uzun bir geçmişe sahip; dünyanın en eski üniversitesinin 1088’te kurulmuş olan Bologna Üniversitesi olduğu kabul ediliyor. Ortaçağ üniversitelerinin sadece eğitim/öğretime ve konuların ezberlenmesine odaklanmış olan birinci nesil üniversiteler oldukları biliniyor. Günümüzdeki biçimiyle ortaya çıkan modern üniversitenin ilk örneği 1810’da Prusyalı bir diplomat, filozof ve devlet adamı olan Wilhelm von Humboldt tarafından kurulmuş olan Berlin Üniversitesi (Berlin Üniversitesi, 1949’da kurucusunu onurlandırarak Berlin Humboldt Üniversitesi adını alıyor).^[1]Humboldtian model of higher education, https://en.wikipedia.org/wiki/Humboldtian_model_of_higher_education,  Erişim tarihi: 24.3.2021.

Üniversitelerin temel misyonu olan eğitim/öğretim faaliyetlerine araştırma faaliyetinin de akademik bir misyon olarak eklenmesi, üniversitelerin geçirdikleri ilk akademik devrim olarak nitelendirilebilir; böylece birinci nesil üniversiteler ikinci nesil üniversitelere evrildi. Araştırma üniversitelerinin temelini oluşturan ikinci nesil üniversitelerin ilk örneği olan Berlin Humbolt Üniversitesi üç temel ilke üzerine kuruldu:^[2]Krull, W.  “Review: Exporting the Humboldtian University”, Minerva, Vol. 43, No. 1 (March 2005), pp. 99-102. https://www.jstor.org/stable/41821305?seq=3#metadata_info_tab_contents, Erişim tarihi: 24.3.2021.

• • Eğitim ve araştırmanın ortak bir misyon olması;
  • Öğretim üyelerinin eğitim/öğretim verme ve öğrencilerin eğitim/öğretim alma özgürlüğü ve
  • Akademik özerklik

Araştırma misyonunun üniversitelerin temel misyonlarından biri olarak kabul edildiği 1810’dan beri akademik özgürlük ve üniversite özerkliği akademik hayatın ayrılmaz bir parçası.

Akademik özgürlük öğretim üyelerinin ve araştırmacıların, araştırma gündemlerini/konularını belirleme; doğruyu bulmak için  diğer araştırmacılar ve öğrenciler ile eleştirel fikir tartışması yapma; kanıta, akla dayalı olarak yaptıkları araştırmalara ilişkin çıktıları araştırmacılar, öğrenciler ve kamuoyuyla paylaşma  özgürlüğüdür. Bilimsel araştırmanın temelinde akademik özgürlük vardır.

Akademik özgürlüğün yokluğunda, akademik programlar ile ders içerikleri ve araştırma konuları dar ilgi alanlarına göre belirlenir; yaratıcılık ve yenilikçilik faaliyetlerini besleyen eleştirel tartışma ve gerçeği arama ortamı ortadan kalkar; araştırma ve eğitim/öğretim zenginleşemez; eğitim/öğretim ve araştırma kalitesi düşer; beyin göçü başlar; akademi içindeki yetişmiş kaliteli insan gücü başka ülkelere veya ülke içinde farklı sektörlere gider.

Akademik özgürlük yükseköğretim kurumları için bilimsel üretimin, özgür düşüncenin garantisi, araştırma ile eğitim/öğretimde kalitenin teminatıdır.

Bu yazıda Türkiye ve Türkiye’deki üniversitelerin bu açıdan bir değerlendirmesini  yapmak ve üniversite özerkliğine/ akademik özgürlüğe ters düşen Boğaziçi Üniversitesi rektör atamasının,  Boğaziçi Üniversitesini dünya üniversiteler sıralamalarında yukarılara taşıma hedefi ile örtüşmediğini dikkate getirmek isterim.

Demokrasi Raporu ve Özgür Üniversiteler Raporu

Kısa bir süre önce Gothenburg Üniversitesi V-Dem Enstitüsü tarafından 2021 Demokrasi Raporu yayınlandı.^[3]Alizada N. ve ark., “Autocratization Turns Viral. Democracy Report 2021”, University of Gothenburg: V-Dem Institute, 2021. https://www.v-dem.net/files/25/DR%202021.pdf, Erişim tarihi: 24.3.2021. Bundan kısa bir süre sonra da Mart 2021’de Küresel Kamu Politikaları Enstitüsü (Global Public Policy Institute – GPPi) tarafından Özgür Üniversiteler: Akademik Özgürlük Endeksini Eyleme Geçirme (Free Universities Putting the Academic Freedom Index Into Action)^[4]Kinzelbach K. ve ark., “Free Universities Putting the Academic Freedom Index Into Action”, Global Public Policy Institute, Mart 2021. https://www.gppi.net/media/KinzelbachEtAl_2021_Free_Universities_AFi-2020.pdf, Erişim tarihi: 24.3.2021. başlıklı bir raporun güncellenmiş sürümü yayınlandı.

2021 Demokrasi Raporu son 10 yılda hızlı bir düşüşe geçen demokratikleşme trendlerini inceliyor, otokratikleşme eğilimlerinin hızlandığına dikkat çekiyor ve bu eğilimlerin 2020 yılında da devam ettiğini belgeler ve veriler ışığında açıklıyor.

Liberal demokrasi endeksine (LDE) göre hızla otokratikleşen 10 ülke arasında maalesef Türkiye de bulunuyor ve Polonya ve Macaristan’ın ardından 3’üncü sırada yer alıyor. 2010 ile 2020 yılları arasında Türkiye’nin LDE’inin 0,40’tan 0,11’e düştüğü görülüyor.^[5]Alizada N. ve ark., “Autocratization Turns Viral. Democracy Report 2021”, University of Gothenburg: V-Dem Institute, 2021. https://www.v-dem.net/files/25/DR%202021.pdf, Erişim tarihi: 24.3.2021. -Tablo 1, Sayfa 19

Otokratikleşen ülkelerde benzer şekilde önce medyanın sınırlandırılıp kontrol altına alındığı, yükseköğretimin ve sivil toplumun kısıtlandığı, sonrasında yanlış bilgi yaymak için hükümet mekanizmalarının kullanıldığı ve kutuplaşmanın beslenerek siyasi muhaliflerin itibarsızlaştırıldığı, farklı fikirlere saygı gösterilmediği, kurumların zayıflatıldığı ve en sonunda da seçimlerin baltalandığı belirtiliyor.^[6]Alizada N. ve ark., “Autocratization Turns Viral. Democracy Report 2021”, University of Gothenburg: V-Dem Institute, 2021. https://www.v-dem.net/files/25/DR%202021.pdf, Erişim tarihi: 24.3.2021. Adı geçen davranışlara karşılık gelen göstergeler Türkiye için yıllar bazında aşağıdaki şekilde bir görüntü çiziyor.

Bu göstergeler içinde üniversiteleri en çok ilgilendiren akademik ve kültürel ifade özgürlüğü. Grafikten de görüleceği üzere 2010 yılından itibaren tüm göstergeler ile birlikte bu gösterge de hızlı bir şekilde düşüyor.

Akademik Özgürlük Endeksi

Üniversiteler için önemli bir gösterge olan akademik ve kültürel ifade özgürlüğü GPPi tarafından hazırlanan raporda, Akademik Özgürlük Endeksi (AÖE) (Academic Freedom Index (AFI)) hesaplarında kullanılan beş göstergeden birisi.^[7]Kinzelbach K. ve ark., “Free Universities Putting the Academic Freedom Index Into Action”, Global Public Policy Institute, Mart 2021. https://www.gppi.net/media/KinzelbachEtAl_2021_Free_Universities_AFi-2020.pdf, Erişim tarihi: 24.3.2021.

Adı geçen rapor, akademik özgürlüğün evrensel bir hak ve kaliteli bir eğitim/öğretim ve araştırma için zaruri olduğunun; yükseköğretim kurumlarında kalitenin garantisi olduğunun altını kalın çizgiler ile çiziyor. Raporda üniversitelerin nasıl daha özgürleştirilebileceği ve bu özgürlüğün nasıl korunabileceği hakkında parlamenterlere, hükümetlere, yükseköğretim politikalarını belirleyenlere, üniversite yöneticilerine, fon sağlayıcı kuruluşlara, üniversite sıralaması yapan şirketlere, akademik özgürlüğü teşvik eden profesyonel kuruluşlara, akademisyenlere ve öğrencilere tavsiyelerde bulunuluyor. Bu açılardan önemli ve benzersiz bir referans noktası sağlıyor.

Ülkelerin AÖE’nin belirlenmesinde 0 (en düşük) ve 4 (en yüksek) arasında not verilen aşağıdaki beş gösterge kullanılıyor:^[8]Kinzelbach K. ve ark., “Free Universities Putting the Academic Freedom Index Into Action”, Global Public Policy Institute, Mart 2021. https://www.gppi.net/media/KinzelbachEtAl_2021_Free_Universities_AFi-2020.pdf, Erişim tarihi: 24.3.2021.

1. 1. Akademisyenlerin araştırma ve öğretim konularını belirlerken ve icra ederken ne kadar müdahaleye maruz kaldıklarını ölçen araştırma ve öğretim özgürlüğü;
   2. Akademisyenlerin araştırma fikirlerini ve bulgularını paylaşmakta ne kadar özgür olduklarını ölçen akademik fikir alışverişi ve bilginin yayılım özgürlüğü;
   3. Üniversitelerin akademik hayatta kurumsal özerkliği ne kadar uyguladıklarını ölçen kurumsal özerklik;
   4. Kampüslerin ne ölçüde siyasi amaçlı denetim veya güvenlik ihlallerinden muaf olduğunu ölçen kampüs bütünlüğü ve güvenliği;
   5. Politik konularda akademik ve kültürel ifade özgürlüğünü ölçen akademik ve kültürel ifade özgürlüğü.

Bu göstergeler veriye dayalı bazı yardımcı göstergeler ile destekleniyor:

1. 6. Anayasal olarak akademik özgürlüğün korunması;
   7. Uluslararası Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi’ne (ICESCR) ^[9]Uluslararası Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi (International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights) https://www.ohchr.org/EN/ProfessionalInterest/Pages/CESCR.aspx, Erişim tarihi: 24.3.2021 taraf devletin 15. Maddeye (bilim hakkı) çekincesiz taahhütü;
   8. Ülkede üniversite olup olmadığı.

7. gösterge için puan 0 ile 3 arasında, 6. ve 8. göstergeler için de puan “var” (1) ve “yok” (0) olarak veriliyor.

Hesaplanan AÖE 0 ila 1 arasına ölçeklenerek ülkeler, “A” statü grubu (AÖE 0,8 ila 1,0 arasında olanlar) , “B” statü grubu (AÖE 0,6 ila 0,8 arasında olanlar), “C” statü grubu (AÖE 0,4 ila 0,6 arasında olanlar), “D” statü grubu (AÖE 0,4 and 0,2 arasında olanlar) ve  “E” statü grubu (AÖE 0,2 ila 0,0 arasında olanlar) şeklinde beş statü grubuna ayrılıyor;  aşağıdaki harita elde ediliyor. Türkiye 0,06 AÖE değeri ile en düşük statü grubu olan “E” grubunda yer alıyor.

Türkiye’nin yukarıda adı geçen ilk beş göstergedeki durumu yıllar içinde incelendiğinde ise aşağıdaki grafik elde ediliyor.

Son 50 yıl incelendiğinde tüm göstergelerde 1980 yılında keskin bir düşüş oluyor; yine aynı şekilde 2010 yılından itibaren tüm göstergelerde düşüş yaşanıyor ve 2016 yılında tüm göstergeler 1980ler seviyesine ulaşıyor.

Dünya çapında üniversite yaratmak ve akademik özgürlük

Dünya bankasının 2009 yılında yayınladığı Dünya Çapında Üniversiteler Yaratmanın Zorluğu (The Challenge of Establishing World-Class Universities)  başlıklı raporda^[12]Salmi J., “The Challenge of Establishing World-Class Universities”, The World Bank, Washington Dc, 2090, https://openknowledge.worldbank.org/bitstream/handle/10986/2600/476100PUB0Univ101Official0Use0Only1.pdf?sequence=1&isAllowed=y, Erişim tarihi: 24.3.2021. dünya çapında üniversiteler yaratmak için gerekli temel özellikler  şu şekilde sıralanmış: kaliteli akademisyen, araştırmada mükemmeliyet, kaliteli eğitim/öğretim, yüksek miktarda kamu ve özel sektör fon kaynakları,  uluslararası yetenekli öğrenci, akademik özgürlük, iyi tanımlanmış özerk yönetişim yapısı ve  araştırma, eğitim/öğretim, idari yapı ve kampüs hayatı için iyi donanımlı tesisler.

Dünya çapında üniversiteler yaratmak için neler yapmalıyız sorusuna cevap aramak üzere nereye bakarsak bakalım akademik özgürlük ve özerklik olmazsa olmaz özellikler olarak karşımıza çıkıyor. Elbette bu üniversite sıralamaları için de geçerli.  Sadece çıktıları iyileştirmek yani oranları ve sayıları yükseltmek veya çok yüksek fonlar almak yeterli değil. Kaliteli araştırma, bilim yapabilmek ve fonları akıllı, etkin kullanmak gerekli. Bunları da ancak akademik özgürlüğe ve üniversite özerkliğine sahip kurumlar gerçekleştirebiliyor.

Daha önce Sarkaç’ta farklı sıralama şirketlerinin üniversiteleri sıralamakta kullandıkları yöntemleri anlatmıştık.^[13]Ertüzün, A., “Dünya üniversite sıralamaları yükseköğretim sistemimize dair ne söylüyor?”, Sarkaç, 23.2.2021. https://sarkac.org/2021/02/dunya-universite-siralamalari-yuksekogretim-sistemimize-dair-ne-soyluyor/, Erişim tarihi: 24.3.2021. Bu sıralamalarda akademik mükemmeliyet ve itibar sadece oranlar ve yayınlar, atıflar, transfer edilen fon tutarları gibi çıktılar üzerinden dar bir şekilde tanımlanıyor.

Bugün üniversite sıralama şirketlerinden, sıralama hesaplarında AÖE’ni göz önüne alarak akademik özgürlüğü de değerlendirmelere dahil etmeleri talep ediliyor.^[14]Quinn R., J. Spannagel ve I. Saliba, “Why university rankings must include academic freedom”, University World News, 11 Mart 2021, https://www.universityworldnews.com/post.php?story=20210311071016522, Erişim tarihi: 24.3.2021.^[15]Kinzelbach K. ve ark., “Free Universities Putting the Academic Freedom Index Into Action”, Global Public Policy Institute, Mart 2021. https://www.gppi.net/media/KinzelbachEtAl_2021_Free_Universities_AFi-2020.pdf, Erişim tarihi: 24.3.2021.  Hali hazırdaki yöntemler akademik özgürlüğü göz ardı ettikleri için sıralamaların yanıltıcı olacağı belirtilerek; AÖE’nin sıralamalara dahil edilmediği durumlarda baskıcı devletlerin, yükseköğretim konusunda karar verici mercilerin ve bu tür uygulamaların yer aldığı yükseköğretim kurumlarının itibar kaybına uğramadan akademik özgürlüğü kısıtlayabildiklerine dikkat çekiliyor.

Sonuç

Bu yazıda değindiğimiz raporlar,^[16]Alizada N. ve ark., “Autocratization Turns Viral. Democracy Report 2021”, University of Gothenburg: V-Dem Institute, 2021. https://www.v-dem.net/files/25/DR%202021.pdf, Erişim tarihi: 24.3.2021.^[17]Kinzelbach K. ve ark., “Free Universities Putting the Academic Freedom Index Into Action”, Global Public Policy Institute, Mart 2021. https://www.gppi.net/media/KinzelbachEtAl_2021_Free_Universities_AFi-2020.pdf, Erişim tarihi: 24.3.2021. Türkiye’de demokrasinin ve dolayısıyla akademik özgürlük ve kurumsal özerkliğin nasıl erozyona uğradığını çarpıcı bir şekilde ortaya koyuyor.

Politikamıza, yükseköğretim kurumlarımıza yön veren mercilerin dünya üniversite sıralamalarında Türkiye’deki üniversitelerin niye ilk 100 üniversite arasında yer almadığı konusunu dikkatle ele almaları, sistematik faktörler yanında^[18]Ertüzün, A., “Dünya üniversite sıralamaları yükseköğretim sistemimize dair ne söylüyor?”, Sarkaç, 23.2.2021. https://sarkac.org/2021/02/dunya-universite-siralamalari-yuksekogretim-sistemimize-dair-ne-soyluyor/, Erişim tarihi: 24.3.2021. 2021 Demokrasi Raporunu,^[19]Alizada N. ve ark., “Autocratization Turns Viral. Democracy Report 2021”, University of Gothenburg: V-Dem Institute, 2021. https://www.v-dem.net/files/25/DR%202021.pdf, Erişim tarihi: 24.3.2021. Özgür Üniversiteler: Akademik Özgürlük Endeksini Eyleme Geçirme (Free Universities Putting the Academic Freedom Index Into Action) Raporunu^[20]Kinzelbach K. ve ark., “Free Universities Putting the Academic Freedom Index Into Action”, Global Public Policy Institute, Mart 2021. https://www.gppi.net/media/KinzelbachEtAl_2021_Free_Universities_AFi-2020.pdf, Erişim tarihi: 24.3.2021. ve Dünya Çapında Üniversiteler Yaratmanın Zorluğu (The Challenge of Establishing World-Class Universities)  Raporunu^[21]Salmi J., “The Challenge of Establishing World-Class Universities”, The World Bank, Washington Dc, 2090, https://openknowledge.worldbank.org/bitstream/handle/10986/2600/476100PUB0Univ101Official0Use0Only1.pdf?sequence=1&isAllowed=y, Erişim tarihi: 24.3.2021. birbirlerini tamamlayan bir bütünlük içinde değerlendirerek üniversitelerimizin bu sıçramayı yapabilmelerini sağlayacak akademik özgürlük ortamını ve üniversite özerkliğini yeniden tesis edecek adımları atmaları elzemdir. Aksi takdirde üniversitelerimizin dünya çapında üniversiteler olmaları ve üniversite sıralamalarında üst sıralarda yer almaları hayalden öteye gidemeyecek.

Ayşın Ertüzün
Boğaziçi Üniversitesi