Ankara’da 1964’te kurulan Fen Lisesi 1966’da TBMM gündemine geldiğinde bir muhalefet milletvekili projeyi “Fen Lisesi = Amerikan parası + Amerikan projesi + Amerikan ders kitapları + Amerikalı uzmanlar” denklemine indirgerken, bir iktidar milletvekili de buna “Amerika’dan getirmeyelim de, Moskova’dan mı getirelim?” diyerek karşılık veriyordu[1].
O yıllarda siyasetçiler dünyaya Soğuk Savaş ideolojilerinin referans çerçevelerinden bakıyorlardı. Fen Lisesi projesinin, 1956’da ABD’de Fizik Bilimleri Çalışma Komitesi’nin (Physical Sciences Study Committee – PSSC) kurulmasıyla başlayan müfredat devrimiyle ilişkisini görebilmek pek mümkün olmayabilirdi gerçekten. Şaşırtıcı olan yarım yüzyıl geçtikten sonra, eğitim yazınında yer yer, o devrim kapsamında geliştirilmiş fen programlarının değerinin sorgulanıyor olmasıdır. Modern bilimin doğasının yeterince kavranamamasından kaynaklanan sorunların yadsınamaz hale geldiği bugün, Fen Lisesi projesinin dayandığı müfredat devriminin serinkanlı bir okuması belki her zamankinden daha önemlidir.
PSSC Fizik Projesinin Doğuşu
PSSC fizik projesi, on yedinci yüzyılda modern bilimin doğuşuyla başlayan bir büyük devrimin eğitim alanındaki devamıdır. Üniversiteler önceleri muhafazakâr kurumlardır; temel işlevleri mevcut bilginin muhafazası, yorumlanması ve aktarılmasıdır [2]. Üniversite kurumunu dönüştüren, modern bilimin “hakikat” arayışını özgür bırakan bakış açısı, getirdiği “üst referans çerçevesi”dir. Modern “araştırma üniversitesi” düşüncesi bu bakış açısıyla doğup gelişmiştir. PSSC fizik projesi ve izleyen diğer projeler sayesinde bu bakış açısı ortaöğretime ve ardından eğitimin tüm seviyelerine taşınmıştır.
Müfredat devrimine ilk kıvılcımı sağlayan, Mart 1956’da, tanınmış fizikçi Jerrold R. Zacharias‘ın o tarihte MIT (Massachusetts Institute of Technology) rektörü olan James R. Killian’a sunduğu, iyi tasarlanmış filmler aracılığıyla liselerde fizik öğretimini destekleme projesidir[3]. Zacharias’ın önerdiği film projesinin planlanması için bir araya gelen bir grup ünlü fizikçi PSSC’nin nüvesini oluşturur. Aralık 1956’da MIT’de gerçekleştirilen ilk büyük PSSC planlama konferansının raporu Mart 1957’de Physics Today dergisinde yayımlanır. Raporda, bilim eğitiminin bir bilgi ya da enformasyon kümesinin aktarılması değil, esas olarak araştıran, sorgulayan bir zihin çerçevesinin gelişmesine olanak verilmesi olduğu düşüncesinden hareket eden eksiksiz bir fizik öğretimi programı tanımlanmıştır[4] [5]
“Referans Çerçeveleri”
PSSC fizik programının unutulmaz filmlerden biri 1960 tarihli “Referans Çerçeveleri”dir. Film, modern bilimin, kendi alışılmış referans çerçevelerimizin bizi yanıltıyor olabileceğinin farkına varmamıza da olanak veren üst referans çerçevesini yalın bir biçimde ortaya koyar.
“Referans Çerçeveleri”nde Toronto Üniversitesi profesörleri Patterson Hume ve Donald G. Ivey oynuyor. Videodan alınan bu kesit kameranın bakış açısının belirlediği çerçevenin nasıl yanıltıcı olabileceğine dikkat çekmeyi amaçlıyor. Filmin tamamını izlemek için tıklayınız.
Zacharias’ın liderliğindeki PSSC projesinin ve diğer eğitim reformu girişimlerinin amacı daha fazla fizikçi, bilim insanı, uygulamacı ya da herhangi bir alandan daha fazla profesyonel araştırmacı yetiştirmekten çok, genel eğitim içinde her yurttaşa bu bakış açısını kazanma olanağını sağlamak olmuştur[6] [7] [8].
Zacharias, Aralık 1964’te beşeri bilimler alanından araştırmacılara seslendiği bir konuşmada, o dönem üniversitelerdeki çok sayıda bilim insanının hayatlarının önemli bir bölümünü ortaöğretim okullarında bu bakış açısını ve bilimin bu bakış açısından kaynaklanan düşünsel ve tinsel değerlerini yaygınlaştırma projesine hasretme gereği duymalarını “bir toplumsal vicdan meselesi” olarak açıklamıştır:
“Bilim insanları olarak bizler … [d]ogmatizme izin vermeyiz, desteksiz demagogluğun bizimle işi zordur. İncelenecek, yeniden incelenecek, şüpheyle karşılanacak, sorup soruşturulacak kanıt talep eden bir toplumda bir Hitler ya da bir McCarthy hükmünü sürdüremezdi.” [9]
Modern bilimin doğasını kavramak, ortaya koyduğu üst referans çerçevesinden bakabilmek için gerekli eğitim ezber yapmaktan farklı bir şeydir: “… birbirimizle nasıl iletişim kuracağımızı, nasıl akıl yürüteceğimizi, kanıtları nasıl gözden geçireceğimizi, yaratmayı öğrenmektir. Ama asıl önemlisi, bütün bunları severek öğrenmektir.” [10]
PSSC öncelikle, bilim alanındaki hızlı gelişmeler karşısında güncelliğini yitirmiş, modern bilimi tarihi olmayan bir olgular kümesi gibi sunan, ezbere ve ezberin sınanmasına dayalı fen müfredatının yarattığı sorunları tartışmaya açmıştır [11]. PSSC programının geliştirilmesine katkıda bulunanların ortak hedefi, “insanların, düşünmeyi öğrenerek, öğrenmeyi öğrenmeleri” olmuştur[12].
Müfredat Devriminin Yükselişi
Aralık 1956’daki PSSC planlama toplantısından sadece 10 ay sonra, 4 Ekim 1957’de ABD, Sovyetler Birliği’nin Sputnik yapay uydusunu başarıyla yörüngeye yerleştirdiği haberiyle sarsılır. Bu sarsıntı, Ulusal Bilim Vakfı’nın (National Science Foundation – NSF) PSSC fizik projesi için daha önce başlattığı desteğin artmasını sağlar[13]. Projeyle başlayan dönüşüm, birkaç yıl içinde beşerî ve sosyal bilimler dahil tüm alanlara ve anaokulundan başlayarak üniversite öncesi eğitimin her seviyesine yayılır[14]. Fizik programının planlanmasında, tasarımında ve geliştirilmesinde ortaya koyulan yaklaşım pek çok alanda müfredat reformu için bir model oluşturur [15]. PSSC fizik programı 1960’larda ABD dışındaki ülkelerde de benimsenen ya da uyarlanan, pek çok dile, bu arada Rusça’ya da çevrilen yeni programların belki de ilkidir[16].
Türkiye’de Nisan 1962’de başlatılan Fen Lisesi projesi kapsamında PSSC Fizik ve PSSC İleri Seviye Konular (Advanced Topics) ders kitaplarının yanı sıra, öğretmen ve laboratuvar kılavuzları ile yardımcı ders filmleri, aynı zamanda benzer yaklaşımlarla geliştirilen kimya ve biyoloji programları da Türkçeleştirilmişti[17]. Proje için öğretmen seçimi, öğretmenlerin eğitimi, ders materyalinin çevirisi ve adaptasyonuyla ilgili çalışmalar 1964 güz döneminden önce tamamlanmış, Fen Lisesi o yıl açılmıştı[18][19] . Fen Lisesi’nde, Ankara’daki Bahçelievler Deneme Lisesi’nde ve ardından çok sayıda pilot lisede modern fen ve matematik programlarının uygulandığı dönem, Eğitim ve Öğretim Yüksek Kurulu Başkanlığı’nın “Lise ve dengi okullarda tek tip uygulanacak olan Fizik, Kimya, Biyoloji öğretim programları” konulu ve 26 Eylül 1985 tarihli kararıyla sona erer[20] . İzleyen dönemde kullanılan ders kitaplarındaki konular büyük ölçüde modern programların konularına benzer ama gerçekte eski “konu yaklaşımı” geri dönmüştür.
Fen Lisesi projesiyle ilgili ön raporunda [21] Florida Eyalet Üniversitesi bilim eğitimi profesörü Ernest Burkman (1964), Fen Lisesi’nde fen ve matematik eğitiminin ön planda tutulacağına ama projeyi yürütenlerin kapsamlı bir beşerî ve sosyal bilimler eğitimini de önemli gördüklerine dikkat çeker. Zacharias’ın 1962 de başlattığı, daha sonra “İnsan: Bir Araştırma Çizgisi” (Man: A Course of Study – MACOS)[22] adıyla tanınan proje ABD’de bu alandaki ilk girişimdir. Proje yöneticiliği görevini 1964’ten sonra psikolog ve eğitimci Jerome S. Bruner üstlenmiştir[23]. MACOS projesinin müfredat devriminin kısa tarihindeki öneminin ayrıca ele alınması gerekir.
Yarım Kalan Modernlik Projesi
PSSC projesiyle başlayan müfredat devrimi tamamlanamamış bir modernlik projesidir. ABD’de daha 1960’ların sonlarından itibaren yeni programlara ilgi ve devlet desteği azalmaya başlar. Bu gelişmede, yükselen irrasyonalizm ve modern bilim karşıtlığı dalgasının da önemli payı olduğu söylenebilir[24] [25].
Sonunda bilim eğitimindeki büyük devrim henüz tamamlanamadan, her zaman unutkan olan popüler hafızadan büyük ölçüde silinmiş, pek çok ülkede muhafazakâr bilim eğitiminin ilerlemeye kapalı referans çerçevesine geri dönülmüştür. Ama Karl R. Popper’ın[26] tam da müfredat devriminin altın yıllarında belirttiği gibi, içindekiler için birer zindana dönüşebilen bu tür referans çerçeveleri aşılması olanaksız bariyerler değildir. Şu var ki, o bariyerlerin aşılabileceğini görmek için modern bilimin üst referans çerçevesinden bakabilmek gerekir.
Bu yazının dayandığı daha geniş kapsamlı bir çalışmanın Ekim 2018 tarihli taslak metni için tıklayınız.
Emel Aközer
Kaynaklar:
[1] 23 Mart 1966, Meclis Tutanağı, 71. Birleşim, 2. Oturum, Sayfa 559.
[2] Drake, S. (1970). Early science and the printed book: The spread of science beyond the universities. Renaissance and Reformation / Renaissance et Réforme, 6(3), 43-52.
[3] Killian, J. R. (1977). Sputnik, scientists, and Eisenhower: A memoir of the first special assistant to the president for science and technology. Cambridge, . . .: The MIT Press, SS 198-199.
[4] PSSC) Physical Science Study Committee (1957, Mart [1956]). Physical Science Study Committee: A planning conference report. Physics Today, 10(3), 28-29.
[5] Nielsen, K. (2018). Ideas, politics and practices of integrated science teaching in the global Cold War. BJHS Themes, 3, 167-189.
[6] Friedman, F. L. (1957). A Blueprint. . . The Science Teacher, 24(7), 320-323.
[7] Zacharias, J. R. (1961). Team approach to education. American Journal of Physics, 29(6), 347-349.
[8] Glass, B. (1961). Perspectives: A new high school biology program. American Scientist, 49(4), 524-531.
[9] Zacharias, J. R. (1965 [1964]). Research scholars and curriculum development. PMLA (Proceedings of the Modern Language Association), 80(2), 13-15.
[10] Zacharias, J. R. (1965 [1964]). Research scholars and curriculum development. PMLA (Proceedings of the Modern Language Association), 80(2), 13-15.
[11] Finlay, G. C. (1957). What are the questions? The Science Teacher, 24(7), 327-329.
[12] Lutkehaus, N. C., & Greenfield, P. M. (2003). From the process of education to the culture of education: An intellectual biography of Jerome Bruner’s contributions to education. B. J. Zimmerman & D. H. Schunk (Eds.), Educational psychology: A century of contributions (s. 409-429). Mahwah, New Jersey, London: Lawrence Erlbaum Associates.
[13] Nielsen, K. (2018). Ideas, politics and practices of integrated science teaching in the global Cold War. BJHS Themes, 3, 167-189.
[14] Nielsen, K. (2018). Ideas, politics and practices of integrated science teaching in the global Cold War. BJHS Themes, 3, 167-189.
[15] Lutkehaus, N. C., & Greenfield, P. M. (2003). From the process of education to the culture of education: An intellectual biography of Jerome Bruner’s contributions to education. B. J. Zimmerman & D. H. Schunk (Eds.), Educational psychology: A century of contributions (s. 409-429). Mahwah, New Jersey, London: Lawrence Erlbaum Associates.
[16] Lockard, J. D. (1970). Science curriculum developments in foreign countries. The Science Teacher, 37(7), 22-25.
[17] Lockard, J. D. (1967). Report of the International Clearinghouse on Science and Mathematics Curricular Developments. American Asociation for the Advancement of Science & Science Teaching Center, University of Maryland.
[18] Burkman, E. (1964). Preliminary report of a project in science education for Turkey. The American Biology Teacher, 26(1), 29-32.
[19]Turgut, M. F. (1990 [1989]). Türkiye’de fen ve matematik programlarını yenileme çalışmaları. Hacettepe Universitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 5, 1-10.
[20] Turgut, M. F. (1990 [1989]). Türkiye’de fen ve matematik programlarını yenileme çalışmaları. Hacettepe Universitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 5, 1-10.
[21] Burkman, E. (1964). Preliminary report of a project in science education for Turkey. The American Biology Teacher, 26(1), 29-32.
[23] Lutkehaus, N. C., & Greenfield, P. M. (2003). From the process of education to the culture of education: An intellectual biography of Jerome Bruner’s contributions to education. B. J. Zimmerman & D. H. Schunk (Eds.), Educational psychology: A century of contributions (s. 409-429). Mahwah, New Jersey, London: Lawrence Erlbaum Associates.
[24] Steffensen, M. S. (1978, Ocak). The various aims of science education. Case studies in science education (Booklet XII: Findings I, s. 12:1-12:46). University of Ilinois at Urbana-Champaign.
[25] Bybee, R. W. (1997, 4 Ekim), The Sputnik era: Why is this educational reform different from all other reforms? Reflecting on Sputnik: Linking the past, present, and future of educational reform. A symposium hosted by the Center for Science, Mathematics, and Engineering Education. Washington, DC: National Academy of Sciences.
[26] Popper, K. R. (1994 [1965]). The myth of the framework. M. A. Notturno (Ed.), The myth of the framework: In defence of science and rationality (33-64). London and New York: Routledge.
