Astrofizikte öncü Dilhan Eryurt

1. Ulusal Astronomi Toplantısı (1968, ODTÜ). Dilhan Eryurt önde beyaz ceketli. Solunda ise Nüzhet Gökdoğan bulunuyor.

Dilhan Eryurt, henüz yeni sayılabilecek bir bilim dalı olan astrofiziğin ülkemizdeki öncülerindendir. Uluslararası astrofizik araştırmalarına da katılan Ertürk, aynı zamanda Ay’a seyahat projesine de katkıda bulunan bilim insanları arasındadır.

Dilhan Eryurt, 29 Kasım 1929’da İzmir’de doğdu. İlkokulu Ankara’da Mimar Kemal İlkokulu’nda okudu. Ziraat Vekaleti müsteşarı olan babası, ona küçüklüğünden beri hep şunu söylemiş: “Kızım, oku, kendini yetiştir ve memleketin için bir şeyler yap.”

Bu bilinç ve istekle yetişen Eryurt, Ankara Kız Lisesi’nden takdirname ile mezun olur ve bir de ödül alır. Bu ödül, dönemin Milli Eğitim Bakanı olan Hasan Ali Yücel’in verdiği Nutuk kitabıdır.

Matematiğe ilgisi olduğu için İstanbul Üniversitesi Yüksek Matematik ve Astronomi Bölümü’ne girer. Eryurt üniversiteyi bitirdikten sonra, Ankara Üniversitesi’nde Astronomi bölümü açmakla görevlendirilen Prof. Dr. Tevfik Okyay Kabakçıoğlu’nun yanında asistan olarak çalışmaya başlar. Kadro olmadığı için burada iki yıla yakın bir süre ücret almadan çalışır. 1953’te ABD’ye gider ve Michigan Üniversitesi’nde hem lisansüstü öğrenimi görür hem de araştırma görevlisi olarak çalışır. Ülkesine dönüşünde Ankara Üniversitesi Astrofizik Anabilim Dalı’nda asistanlığa başlar. O sırada Türkiye’de bulunan Prof. Dr. A. E. Kreiken’in yanında doktora çalışmasını tamamlar ve daha sonra da doçent olur.

1959’da Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı  tarafından verilen bir burs ile iki yıllığına Kanada’ya gönderilir ve burada Deep River Atom Enerjisi Laboratuvarı’nda Prof. Dr. Cameron’la çalışmaya başlar. Eryurt bu dönemde yıldızların evrimi ve yapı modelleri üzerine birçok başarılı program yazdığını söylemektedir. Daha sonraki yıllarda da Indiana Üniversitesi’nde ve ardından da NASA’nın New York’taki Goddard Uzay Araştırmaları Enstitüsü’nde çalışmaya başlar. Bu sırada Eryurt enstitüde çalışan tek kadın astronomdur.

Kaynak: Fizik Hocalarımızla Anılar

1961’de NASA tarafından kurulan bu enstitüde uzay uçuşlarıyla ilgili kuramsal araştırmalar yapılıyordu. Eryurt, Goddard Enstitüsü’nde Prof. Cameron ile birlikte Güneş’in yapısı, evrimi ve Güneş’ten gelen nötrinoların hesaplanması üzerine araştırmalar yaptı. Bu çalışmalarının sonucunda çok önemli yeni sonuçlara ulaşıldı. Yeni bilgiler, Ay yolculuğuna çıkacak astronotları da ilgilendiriyordu. Dilhan Eryurt’a, NASA tarafından 1969 yılında Ay’a ilk iniş için yaptığı başarılı katkılar nedeniyle Apollo Başarı Ödülü (Apollo Achievement Award) verildi. Eryurt, Goddard Enstitüsü’nde daha sonra yabancılara pek tanınmayan bir ayrıcalıkla, kıdemli araştırmacı statüsüyle görev yaptı.

Dilhan Eryurt, 1968’de Orta Doğu Teknik Üniversitesi’ne geldi ve Fizik Bölümü’nde bir yıl profesör olarak çalıştı. Bu sırada o güne kadar hiç yapılmamış olan Ulusal Astronomi Toplantısı’nı düzenledi. O yıl TÜBİTAK’ın desteğiyle başlatılan bu toplantılar daha sonra iki yılda bir devam etti.

1969-1973 yılları arasında tekrar NASA’daki bilimsel araştırmalarını sürdüren Dilhan Eryurt, 1973 yılında ODTÜ Fizik Bölümü’ne döndü ve bu bölüm bünyesinde Astrofizik Anabilim Dalı’nı kurdu. 1988’de altı ay kadar ODTÜ Fizik Bölümü başkanlığını, daha sonra da beş yıl süreyle ODTÜ Fen-Edebiyat Fakültesi dekanlığını yaptı. 1993 Kasım’ında emekliye ayrıldı.

Prof. Eryurt, TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi Projesi’nin ortaya çıkışında da  önemli katkılarda bulundu. Gözlemevi’nin 5 Eylül 1997’deki açılışında, Eryurt’a katkılarından dolayı bir onur plaketi verildi. 1977’de de yaptığı bilimsel çalışmalarıyla, TÜBİTAK Bilim Hizmet ve Teşvik Ödülü’ne layık görülmüştü.

Dilhan Eryurt’un, tez, rapor, bildiri, kitap bölümü ve makale olarak, 1956 ile 2009 yılları arasında yayımlanmış 46’sı İngilizce, 13’ü Türkçe 59 yayını bulunuyor.

1956’te yayımlanan doktora tezinin başlığı, “Some results of a spectroscopic study of the atmosphere of 31 Cygni” dir. 1961’de yayımlanan doçentlik tezinin başlığı ise “The density gradient in the atmosphere of the K-type component of the Cygni 31” dir. Bunlar ülkemizde astrofizik alanında yapılan ilk yayınlar arasındadır.

Dilhan Eryurt, New York’taki Goddard Uzay Araştırmaları Enstitüsü’ndeki çalışmaları sırasında, A.G.W. Cameron ile birlikte Güneş’in evrimi üzerine çalıştı. Bu çalışmalarla, daha önceki görüşlerin tersine, Güneş’in ilk dönemlerinde şimdikinden daha parlak olduğunu kanıtladılar (1963). Eryurt’un Güneş’in evrimiyle ilgili çalışmaları, Ay’a seyahat çalışmalarına da katkıda bulundu.

Eryurt’un diğer araştırma konularından biri de, Güneş’ten gelen nötrinoların teorik olarak hesaplanmasıydı. 2002 yılında Fizik Nobel Ödülü’nü alan Raymond Davis Jr., Güneş’ten gelen nötrinoların gözlemsel ölçümlerini yapıyordu. En güçlü Güneş modeline sahip olan Eryurt, hesapladığı teorik nötrino değerlerini Dr. Davis’e iletiyordu.

Dilhan Eryurt, NASA Goddard Uzay Araştırmaları Enstitüsü’nde, yıldızların evriminde kütlelerinin etkisi konusuyla da ilgileniyordu. Bu konuda A.G.W. Cameron ile birlikte 1967’de yazdıkları bir makale astrofizikte çok sayıda atıf aldı. (Ünlü ABD’li astronom, astrobiyolog ve popüler bilim yazarı Carl Sagan da 1972 yılında Nature dergisinde yayımlanan bir makalesinde Dilhan Eryurt’un bu makalesine atıfta bulunmuştu.)

Değerli bilim insanımız Dilhan Eryurt, 13 Eylül 2012’de Ankara’da vefat etti.

Meslektaşları ve yakın çalışma arkadaşları Prof. Eryurt hakkında çok güzel şeyler söylüyor.

Prof. Dr. Hakkı Ögelman, Dilhan Eryurt’u bir bilim virtüözü olarak nitelendiriyor.

TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi eski müdürü Prof. Dr. Zeki Aslan da şunları söylüyor:

Türkiye’de astronomi ve astrofizik alanında ünversitelerimiz arasında 1970’lere kadar bir etkileşim yoktu demek yanlış olmaz. Astronomi dalında ilk ulusal bilimsel toplantıyı 1968 yılında Prof. Dr. Dilhan Eryurt düzenledi. Bu toplantı önemliydi, çünkü ilk kez farklı üniversitelerdeki gökbilimcilerimiz ulusal nitelikteki bir mesleki toplantıda bir araya geliyorlardı. Bu tarihe kadar, gökbilimcilerimiz çoğunlukla birbirlerini tanımıyorlar, çalışma alanlarını bilmiyorlardı.”

ODTÜ Fizik Bölümü öğretim üyesi Nilgün Kızıloğlu da şunları söylüyor:

1970’li yıllardan başlayarak konusunda verdiği derslerle astronomiye karşı ilgisi olmayanları bile bu konuya çekmeyi başarmış, deneyimlerini ve çalışmalarını bizimle paylaşarak bizlerin de bu konuda söz sahibi olmasına çalışmıştır. 10 kadar yüksek lisans ve doktora tezi vererek ülkemizde yıldız evrimi konusundaki çalışmaların başlamasını sağlamıştır. Bölümümüzde gerek lisans gerekse lisansüstü çeşitli astronomi ve astrofizik derslerinin açılmasını sağlamıştır.”

Önce öğrencisi sonra da meslektaşı olan ODTÜ Fizik Bölümü öğretim üyesi Halil Kırbıyık da Eryurt’un başka özelliklerine değiniyor:

Zaman ilerledikçe derste anlatılanlar ve dersin veriliş tarzı bizim, en azından benim astrofiziği sevmemi sağlamıştır. Fizikte öğrendiklerimizin hemen tüm uygulamalarının astrofizikte olduğunu veya olabileceğini o ders esnasında anlamıştım. Uzay bilimlerinin en güncel konularını ders arası sohbetlerde bize anlattığını hatırlıyorum. Hedefimizin iyi yetişmek, Batı’da neler olup bittiğini onlardan öğrenmek, bilimin güncelini yakalamak olduğunu söylerdi. Ama ‘Bu bilgileri ülkemize getirmek ve araştırma için esas üssün Türkiye olmasını sağlamak gerekir’ derdi.”

Osman Bahadır

Yararlanılan kaynaklar:

Alp Akoğlu; “Astrofizikte Öncü Bir Bilim Kadını Dilhan Eryurt”, Bilim ve Teknik (TÜBİTAK), sayı 360, Kasım 1997, s. 74-80. Ankara.

Erdal İnönü; 1923-1966 Döneminde Türkiye’nin Astronomi ve Astrofizik Dallarındaki Araştırmalara Katkısını Gösteren Bir Bibliyografya ve Bazı Gözlemler (ed: Feza Günergun, Esra Çolpan), TÜBA, Ankara, Şubat, 2009.

Ahmed Yüksel Özemre (ed); İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi’nde Çeşitli Fen Bilimi Dallarının Cumhuriyet Dönemindeki Gelişmesi ve Milletlerarası Bilime Katkısı, İstanbul Üniversitesi Yayınlarından, No: 3042, İstanbul, 1982.

 

Önceki İçerikNeden Aşı Olmalıyız?
Sonraki İçerikÜlkemize En Uygun Doçentlik Sistemi (var mı?)
Osman Bahadır

İTÜ Maden Fakültesi Petrol Mühendisliği Bölümü’nden mezun oldu. Boğaziçi Üniversitesi Tarih Bölümü’nden yüksek lisans derecesi aldı. Denis Diderot (Paris VII) Üniversitesi Bilimler ve Teknikler Tarihi ve Epistemoloji Bölümü’nden DEA derecesi aldı. 1991-1994 yılları arasında 30 sayı aylık Bilim Tarihi dergisini çıkardı. 2004-2011 yılları arasında İTÜ’de Bilim ve Teknoloji Tarihi dersi verdi. Bilim tarihi üzerine 18 kitabı yayınlandı.

Kitaplarından bazıları:  Bilim Cumhuriyetinden Manzaralar (2000), Cumhuriyetin İlk Bilim Dergileri ve Modernleşme (2001), Matematikte Bir Öncü Kerim Erim (2006), Türkiye’de Üniversite Anlayışının Gelişimi 1861-1961 (2007), Türkiye’de Temel Bilimlerde İlk Araştırmacılar (2007), Osmanlılardan Cumhuriyete Bilim (2012), Bilimde Öncü Kadınlar (2013), Osmanlılardan Cumhuriyete Sekülerleşme (2017), Osmanlılardan Cumhuriyete Elektrik (2020).