Paris Pişmiş, ülkemizde yetişmiş ilk kadın astronomdur. Astronomide doktora tezini Türkiye’de tamamlayan Pişmiş, önce Harvard Üniversitesi’ne gitti, sonra da Meksika’ya yerleşerek orada astronomi enstitüsünün kuruluşuna katıldı. Meksika Otonom Ulusal Üniversitesi (UNAM) rektörü Dr. Jose Sarukhan, 19 Ocak 1993’te Pişmiş onuruna düzenlenen bir astronomi seminerinde onu, “O bize Doğu’dan gelen bir yıldızdır” sözleriyle tanıtmıştı.
Ülkemizin ilk kadın astronomu, Nüzhet Gökdoğan’dır. Nüzhet Gökdoğan Fransa’da matematik lisansını 1932’de, astronomi lisansını ise 1933’te aldı. Paris Pişmiş ise Darülfünun Fen Fakültesi Riyaziye (Matematik) Bölümü’nden 1933’te mezun oldu ve 1937’de doktora tezini tamamlayarak ülkemizde yetişmiş ilk kadın astronom oldu.
Paris Pişmiş, 1911’de İstanbul’da Ortaköy’de Ermeni bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Üsküdar Amerikan Kız Lisesi’ni bitirdi. Darülfünun matematik bölümünü 1933 yılında bitirdikten sonra doktora tezini hazırlarken, hem üniversitede Alman astronom Prof. Freundlich*’in asistanı olarak onun verdiği dersleri İngilizceden çeviriyor, hem de Galatasaray Lisesi’nde ve Getronagan Lisesi’nde matematik ve astronomi dersleri veriyordu. Prof. Freundlich’in danışmanlığında hazırladığı doktora tezini 1937’de bitirdikten bir süre sonra bir burs bularak Harvard Üniversitesi Rasathanesi’nde araştırma asistanı olarak çalıştı. 1942 yılında, Harvard’da bulunan Meksikalı meslektaşı Felix Recillas ile evlenerek Meksika’ya yerleşti.
Meksika Otonom Ulusal Üniversitesi Astronomi Enstitüsü’nün kuruluş çalışmalarına katılan Paris Pişmiş, 1955’te profesör oldu ve emekli olduğu 1981 yılına kadar bu üniversitede çok sayıda bilimsel araştırmayı yürüttü ve yönetti. Ayrıca birçok uluslararası bilimsel örgütte ve organizasyonda görev aldı.
Paris Pişmiş, yıldızların ve galaksilerin oluşumu ve gelişimi konusuna çok önem vermiş ve bu konuda yoğun bir şekilde çalışmıştır. Onun bu çerçevedeki en önemli araştırma konularından biri de fotometri konusuydu. Bu çalışmaları sırasında yeni yıldız kümeleri keşfetti. Bu yıldız kümeleri onun soyadına atfen Pişmiş’in kısaltılmışı olan “PIS” sözcüğüyle adlandırılmıştır. Bugün Paris Pişmiş’in adıyla anılan 23 tane yıldız kümesi vardır.
Bulduğu her fırsatta Türkiye’ye gelen, ODTÜ’de ve Ege Üniversitesi’nde dersler ve konferanslar veren, ülkemizde ulusal rasathane kurulmasının da fikir öncülerinden olan Paris Pişmiş, 1999 yılında vefat etti.
Paris Pişmiş’in “K-Teriminin Yorumlanması Üzerine” başlıklı doktora tezi, 1938 yılında İstanbul Üniversitesi’nde yayınlanmıştı. Pişmiş, daha sonra astrofiziğin çok çeşitli konularında İngilizce olarak, Meksika dergilerinde ve uluslararası yayın organlarında 110 yayın yaptı.
Meslektaşları ve onu tanıyanlar, Paris Pişmiş’in, alışılmışın dışında ve zamanın çok ilerisinde olduğunu söylemişlerdir.
Paris Pişmiş ise kendisiyle ilgili söylenen bu sözlere karşılık şu cevabı vermişti: “Eğer hepimiz alışıldığı şekilde hareket etmiş olsaydık, bilim yerinde sayar ve hala Aristoteles’in zamanındaki seviyesinde kalırdı.”
Paris Pişmiş, ülkemizin bilim tarihinde, uluslararası bilime en çok katkıda bulunmuş bilim insanlarımızdan birisidir.
Osman Bahadır
*Prof. Freundlich, Türkiye’ye gelmeden önce Berlin-Postdam’da Einstein Enstitüsü’nün direktörüydü ve Berlin Astrofizik Rasathanesi’nde görevli öğretim üyesiydi. 1933’de İstanbul Üniversitesi’nde Astronomi Enstitüsü direktörü olarak göreve başladı. Prof. Freundlich’in görev süresi içinde İstanbul Üniversitesi’nde astronomi bilimi hem eğitim hem de gözlem imkanları bakımından önemli gelişmeler gösterdi. Üniversitenin merkez binası bahçesinde Prof. Freundlich’in istekleri doğrultusunda küçük bir rasathane inşa edildi. Prof. Freundlich, 1937 yılında Çekoslovakya’da Prag Üniversitesi’ndeki Kepler Kürsüsü’ne gitmek üzere Türkiye’den ayrıldı.
Yararlanılan kaynaklar:
Füsun Oralalp; “Paris Pişmiş”, Bilim ve Teknik, sayı 334, Eylül 1995, TÜBİTAK, Ankara.
Ahmed Yüksel Özemre (ed.); İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi’nde Çeşitli Fen Bilimi Dallarının Cumhuriyet Dönemindeki Gelişmesi ve Milletlerarası Bilime Katkısı, İstanbul Üniversitesi yayını, İstanbul 1982.
Fotoğraflar “Reminiscences in the life of Paris Pişmiş: A Woman Astronomer (1998)” kitabından alınmıştır.
