Bor nedir?
Bor, atom numarası 5 ve sembolü B olan kimyasal bir element. Doğada serbest halde bulunmayan bor, diğer elementler ve oksijen ile bir araya gelerek bor tuzlarını oluşturur. Sodyum, magnezyum ve kalsiyumlu tuzları en yaygın bulunan bor tuzlarıdır. Dünyada bilinen 250’den fazla bor içeren mineralin ortak yanı bor oksit yani B2O3 içermeleri. Bu farklı mineraller 250 farklı sanayi ürününde kullanılıyor.
Bu yazıda kısaca borun tarihi, kullanım alanları, Türkiye’deki keşfi ve zenginliğine değiniyor ve bor ile ilgili politikaların düzenlenmesinin önemini anlatıyoruz.
Bor’un tarihte kullanımı ve Türkiye’de keşfi:
Borun ilk kez Tibet’te 4000 yıl önce kullanıldığı biliniyor. Babiller altın işlemede, Mısırlılar mumyalamada, Romalılar cam yapımında eski Yunan ve Romalılar ise temizlikte kullanmışlardı. Araplar 875 yılında boru ilk kez ilaç yapımında kullandılar. Avrupa’ya Marko Polo tarafından getirildi.
Bor 1790 yılında Güney Amerika’da And Dağlarında bulundu. 1850 yılında, İstanbul’da Fransız mühendis Camille Desmazures’e hediye edilen alçı taşından yapılmış heykelin yüksek oranda bor içermesiyle Anadolu’da borun varlığı anlaşıldı. Heykelin geldiği yöre olan Susurluk ilçesinin Sultançayırı’nda pandermit (presit) madeni bulundu. 13. Ve 14. Yüzyılda işlenen bu cevher bir bor mineralidir. Pandermit uzunca bir süre Avrupa’ya alçıtaşı olarak satıldı.
1923’den sonra Türkiye Anadolu’da bor madenlerini işleten yabancı şirketlerden kurtulma savaşı verdi. Fakat Cumhuriyet devrinde de yabancı şirketlerce bor madeni çıkarılması önlenemedi. 1935’de ETİBANK kurulduğunda ve 1978’de bor cevherinin geliştirilmesi sonucu kısmen de olsa kontrol altına alındı.
1978’de bor cevherlerinin kamulaşınca ETİBANK 660 Milyon ton olan rezervi kısa sürede 2.5 milyar tona çıkardı. Reservdeki payımız %16’dan %64’e yükseldi ve üretimdeki dünya payımız %11’den %31’e ulaştı. 1980-2008 yılları arasında Türkiye dünyanın en büyük kolemanit üreticisi durumuna geldi.
Borun kullanım alanları
Cam elyafı, borosilikat camlar (borcam), deterjan, emaye, tarımda suni gübre, ilaç sanayi, nükleer reaktörlerde koruma malzemesi, havacılık için kompozitler, fotoğrafçılık kimyasalları, rüzgar tribünlerinde kullanılan güçlü mıknatıslar gibi 250 farklı sanayi ürününde bor elementi kullanılıyor.
Ticari olarak en önemli bor minerallerini boraks (tinkal), üleksit ve kolemanit oluşturuyor. Türkiye’de üleksit ve kolemanit Bigadiç ve Emet yataklarından, boraks ise Kırka yatağından çıkarılıyor.
Bor dünyada neden az bulunuyor?
Bor mineralleri dağ aralarındaki kapalı tuzlu sığ (playa) göllerinde oluşur. Borun oluşması için birçok farklı koşulun sağlanması gereklidir. Kurak veya yarı kurak iklim koşulları, göl suyunun 8.5-12 arasında pH değeri olması, volkanik aktivite ile ilişkili sıcak su kaynaklarının bulunması önemlidir. Çöküntü alanlarında dışarıya açılımı olmayan sığ göller, grabenleri de oluşturan normal faylar ile oluşur. Bu faylar boyunca derinlerden gelen hidrotermal sıvılar bor ve diğer elementlerce zengindir. Bu çözeltilerin göllere taşınması bor oluşumu için gereklidir.
Tüm bu koşulların sağlanması ile oluşan bor yatakları dünya üzerinde oldukça sınırlıdır.
Türkiye’deki bor rezervleri
Dünya’da bor Anadolu dışında Kaliforniya (ABD), Orta Andlar (Güney Amerika) ve Tibet (Orta Asya) da bulunur. Türkiye’deki bor yatakları Balıkesir’de Bigadiç, Sultançayır, Bursa’da Kestelek, Kütahya’da Emet ve Eskişehir’de Kırka’da bulunuyor. Bu rezervlerden kolemanit, üleksit ve boraks tuzları çıkıyor.
Dünya B2O3 rezervleri ile karşılaştırıldığında görünür (kesinleşmiş) rezervlerimiz dünyadaki görünür rezervlerin %62’sini oluşturuyor.
224 milyon ton B2O3 rezervi Türkiye’de mevcut. Henüz kullanılmayan ekonomiye katılmamış rezervleri dikkate alırsak 563 milyon ton B2O3’ten söz edebiliyoruz. Bu de dünya toplamının %64’üne denk geliyor.
Türkiye’deki rezervlerin ömrü de yüzlerce yılla ölçülüyor. Türkiye’deki görünür rezervlerin dünya ihtiyacını 155 yıl boyunca, toplam rezervlerin ise dünya ihtiyacını 389 yıl boyunca karşılayabileceği öngörülüyor.
Bor politikaları ve gelecek
Keskin bir ekonomik savaşın yoğunlaştığı ve araştırmaların doğal kaynaklar üzerinde toplandığı günümüzde, büyük bir bor rezervi oluşu Türkiye için son derece önemli bir fırsat. Dünya, kolemanit üretiminde tamamen, üleksit üretiminde ise kısmen Türkiye’ye bağımlı.
Borun etkin olarak değerlendirilebilmesi için arama, üretim, değerlendirme, işletme ve pazarlama birimlerini kapsayan ulusal bor politikalarının uygulanması gerekli. Bor tuzlarının hammadde yerine işlenmiş (uç) ürünler olarak yurtdışına satılması ve iç tüketimin artması için gerekli yatırımların yapılması son derece önemli.
Eti Maden A.Ş. ekonomik ve siyasi baskılardan ve etkilerden korunmak için bağımsız ve özerk bir yapıya kavuşturulmalı. Ancak böyle daha etkin üretim ve yapılanma içine girebilir ve rekabet gücünü arttırabilir.
Borlardan sanayiye yönelik her türlü ürünü geliştirmek ve üretmek için disiplinler arası kısa ve uzun vadeli çalışmalar yapılmalı. Projelerin oluşturmak üzere malzeme, makine, kimya ve elektrik- elektronik mühendislik alanlarında uzman kişiler görevlendirilmeli.
Ülkemizin sahip olduğu bu kadar önemli bir yeraltı kaynağını ülke ekonomisine en fazla getiri sağlayacak şekilde değerlendirebilmemiz için bor işletmeciliği yeniden yapılanmalıdır.
- Pazar payını, ürün kalite ve çeşidini arttıracak
- Kendi öz kaynakları ile uç ürünlere yönelik araştırma ve yatırımları finanse edebilecek
- Pazar şartlarına göre hızlı ve sağlıklı karar verebilecek
- Siyasi otoritenin etkilerinden korunabilecek
- Uluslararası şirketlerle rekabet edebilecek
- Gerektiğinde uç ürünler konusunda yerli ve yabancı şirketlerle ortaklıklar kurabilecek
şekilde özerk bir yapıya kavuşturulmalıdır.
Cahit Helvacı
Bilim Akademisi Üyesi (9 Eylül Üniversitesi)
_________________________________________________________________
İleri okuma:
Cahit Helvacı, Bor Yataklarının Genel Değerlendirmesi ve Gelecek Öngörüsü, Madencilik ve Yer Bilimleri Dergisi, Madencilik Türkiye, 1 Haziran 2015, Yıl 6, Sayı 47. (Madencilik Türkiye Dergisi – Sayı 47 – Cahit Helvacı)
Helvacı C., (2005) Borates. In: Selley R.C., Cocks, L.R.M and Plimer, I.R. (eds.) Encyclopedia of Geology. Elsevier 3: 510-522
Helvacı C., (2015) Geological features of Neogene basins hosting borate deposits: An overview of deposits and future forecast, Turkey. Bulletin of Mineral Research and Exploration 151: 169-215
Cahit HELVACI, 2015, Bor Yataklarini içeren neojen havzalarının jeolojik özellikleri: Yatakların genel değerlendirmesi ve gelecek öngörüsü, Türkiye MTA Dergisi (2015), 151: 173-219.
