Frans de Waal’in ardından – Hayvan zekâsını anlayan araştırmacı

Maymunlarda adalet duygusu üzerine bir araştırmayı gösteren bu videoda yan yana iki kafeste birer kapuçin maymunu var. Yaptıkları basit bir iş karşılığında araştırmacı onlara bir parça salatalık veriyor. Sıkıcı bir iş yapıyorlar, bir yerden aldıklarını araştırmacıya uzatıyorlar, ama sıkılmadan yapıyorlar, salatalık alıyor olmaktan da memnunlar. Derken araştırmacı soldakine salatalık vermeyi sürdürürken sağdaki maymuna üzüm veriyor. Bunu gören soldaki maymun yine işi yapıyor ama ona tekrar salatalık verildiğini görünce salatalığı araştırmacıya geri fırlatıyor. Sağdaki yine aynı işi yapıyor, üzüm alıyor, soldaki yapıyor ona salatalık veriliyor. Bunun üzerine sol taraftaki maymun kafesi sallıyor, duygusal tepkiler gösteriyor. 

Maymunlarda adalet duygusunu, haksızlığa tepkiyi gösteren ve milyonlarca kez izlenen bu video Frans de Waal’in TED konuşmalarından birinden. De Waal hayvanlara dair görüşlerimizi kökten değiştiren, evrimin farklı hayvanlara farklı zihin becerileri kazandırıp bunları insan odaklı bir bakış açısıyla değerlendirmenin yanlışlığını gösteren bir bilim insanı. 1948’de Hollanda’da doğan Frans de Waal 14 Mart 2024’de ABD’nin Georgia eyaletinde vefat etti. Bir süredir mide kanseriydi ve yakında yayınlanacak olan son kitabını yazıyordu. Aralarında Türkçe’de de yayımlanan  “Hayvanların Ne Kadar Zeki Olduklarını Anlayacak Kadar Zeki Miyiz?” ve “Bonobo ve Ateist” kitaplarının olduğu 15’ten fazla kitap yayımladı.^[1]Frans de Waal’ın kitaplarından bazılarının Türkiye’deki yayıncısı Metis Kitap.  

Frans de Waal en son Atlanta’da Emory Üniversitesi’ne bağlı Yerkes Ulusal Primat Araştırmaları Merkezinde yöneticilik yapıyordu.^[2]Frans de Waal’in başında olduğu merkez: Yaşayan Bağlantılar Merkezinin web sitesi. Öğrenciliğinden beri insanlara evrimsel olarak en yakın ilişkili olan primatlarla ilgiliydi. Bonobo, kapuçin maymunları, goril ve şempanzelerle olan araştırmalarını okurken, de Waal’ın bu hayvanlara dair sıcak duygularını hissetmek mümkün. Facebook sayfasına son olarak 9 Şubat 2024 tarihinde kafasındaki yapraklarla yeşilliklerin arasından çıkmış bir hipopotam resmi koyup “Salata Hipopotamı” yazan de Waal, dünyaya, özellikle de hayvanların dünyasına ilgiyle, şaşkınlıkla, merakla, dostça yaklaşıp öğrenmeye çalışan bir araştırmacıydı. İnsanların diğer hayvanlardan ayrı tutulmasına karşı çıkan ve insan duygularının sadece onlara özgü olmadığını savunan de Waal empati, ahlâk, adalet, paylaşma, yardımlaşma ve güç mücadelesi gibi kavramların insanlarla diğer hayvanlar arasında bir devamlılık gösterdiğini ve evrim sürecinde ortaya çıkmış olduğunu savundu. Dünyanın önemli bilim insanlarından ve düşünürlerinden biyolog, psikolog, etolog, primatolog Frans de Waal’in düşüncelerini anlamak için kitaplarını okumanızı tavsiye ederim.