Hayvanların anıları var mıdır? 

Anıları gözümüzde canlandırmak çoğunlukla içimizi mutluluk ve özlemle doldurur, bazen de bir Coşkun Sabah şarkısı gibi bizi hüzünlendirir. Zihnimizde bu şekilde geçmişe yolculuk edebilmemize olanak sağlayan sisteme episodik bellek (episodic memory) deniyor. Peki kediniz, köpeğiniz veya başka hayvanlar da bizim gibi geçmiş günleri yad edebilir mi?

Yakın zamana kadar birçok araştırmacı bunun mümkün olmadığını ve episodik belleğin insana özgü olduğunu düşünüyordu. Ancak Clayton ve Dickinson[1]Clayton, N. S., & Dickinson, A. (1998). Episodic-like memory during cache recovery by scrub jays. Nature, 395(6699), 272–274. https://doi.org/10.1038/26216 Batı çalı kargaları üzerinde (Aphelocoma californica) yaptığı çok ünlü bir çalışmayla çalı kargalarının episodik belleğe çok benzer bir becerilerinin olduğunu gösterince işin rengi değişti.

Çalı kargaları ve 3N kriteri

Clayton ve Dickinson, episodik bellek fikrini ilk ortaya atan ünlü psikolog Endel Tulving’in[2]Tulving, E. (1972). Episodic and Semantic Memory. Organization of Memory, 381–402. 1972’de yaptığı “Bir olayı episodik olarak hatırlıyorsan ne olduğunu, nerede olduğunu ve ne zaman olduğunu hatırlıyor olman gerekir.” şeklindeki tanımlamasından yola çıktılar. Tulving’in hatırlanan olayın içeriğine bağlı bu tanımı kısaca, ne, nerede ve ne zaman sorularına işaret edecek şekilde 3N kriteri (WWW criterion) olarak biliniyor. 3N kriteri aşağıda da değineceğim üzere bazı yönlerden sorunlu olsa da deneysel çalışmalarda kullanmak için çok uygun bir yaklaşım.

Çalı kargalarının sakladıkları yiyecekleri uzun süreler sonunda bulabildiklerini, hatta yazın sakladıkları meşe palamutlarına kışın ulaşabildiklerini biliyoruz. Clayton ve Dickinson’ın, 3N kriterini ölçmeyi hedefleyen deneylerinin  bir koşulunda çalı kargalarına belirli bir yere saklamaları için önce fıstık verilir. Bundan 120 saat geçtikten sonra bu sefer de başka bir yere saklamaları için solucan verilir. 4 saat daha geçtikten sonra iki saklama yeri de açılır ve çalı kargalarına, sakladıkları yiyeceklerden istedikleri birine geri gitmelerine izin verilir. Çalı kargaları solucanları fıstıklardan daha çok sevdiklerinden bu koşulda hemen dönüp sakladıkları solucanları yerler. Öteki koşulda ise saklanan yiyeceklerin sadece sırası değiştirilir, yani önce bir yere solucan saklarlar, 120 saat geçtikten sonra başka bir yere fıstık saklarlar ve 4 saat sonra da yine sakladıklarından istedikleri birini yemelerine izin verilir.

İşin ilginci bu ikinci koşulda çalı kargaları solucanları değil, fıstıkları yemeye giderler. Sebebi de aslında çok basit: Bu koşulda solucanları saklamalarının üzerinden 124 saat geçtiği için solucanlar bu sürede bozulmuş, artık yenilemez hale gelmiştir.

Demek ki çalı kargaları şunları hatırlıyor:

-Ne olduğunu (fıstık mı sakladılar yoksa solucan mı?)
-Nerede olduğunu (nereye sakladıklarını.)
-Ne zaman olduğunu (4 saat önce mi yoksa 124 saat önce mi?).

Yani 3N kriterine göre çalı kargalarının episodik bellek gibi (episodic-like memory) bir yetenekleri var.

Geçen zaman içinde  maymunların,[3]Martin-Ordas, G., Haun, D., Colmenares, F., & Call, J. (2010). Keeping track of time: Evidence for episodic-like memory in great apes. Animal Cognition, 13(2), 331–340. https://doi.org/10.1007/s10071-009-0282-4 saksağanların,[4]Zinkivskay, A., Nazir, F., & Smulders, T. V. (2009). What-Where-When memory in magpies (Pica pica). Animal Cognition, 12(1), 119–125. https://doi.org/10.1007/s10071-008- 0176-x farelerin,[5]Babb, S. J., & Crystal, J. D. (2006). Episodic-like memory in the rat. Current Biology, 16(13), 1317–1321. https://doi.org/10.1016/j.cub.2006.05.025 köpeklerin[6]Fugazza, C., Pogány, Á., & Miklósi, Á. (2016). Recall of others’ actions after incidental encoding reveals episodic-like memory in dogs. Current Biology, 26(23), 3209–3213. https://doi.org/10.1016/j.cub.2016.09.057 ve hatta mürekkep balıklarının bile[7]Jozet-Alves, C., Bertin, M., & Clayton, N. S. (2013). Evidence of episodic-like memory in cuttlefish. Current Biology, 23(23), R1033–R1035. https://doi.org/10.1016/j.cub.2013.10.021 episodik bellek gibi bir yetenekleri olduğu 3N kriteri kullanılarak gösterildi. Ama bu çalışmalar tartışmayı bitirmek yerine daha da çok alevlendirdi.

3N kriteri episodik belleği tanımlamada gerekli ve yeterli mi?

Sorun şu ki Tulving de dahil birçok araştırmacı 1970’lerden bugüne geçen zaman içinde 3N kriterinin episodik belleği tanımlamada ne gerekli ne de yeterli olduğuna kanaat getirdiler.[8]Tulving, E. (1985). Elements of episodic memory. Oxford Univ Press, New York.[9]Suddendorf, T., & Busby, J. (2003). Mental time travel in animals? Trends in Cognitive Sciences7(9), 391–396.https://doi.org/10.1016/S1364-6613(03)00187-6 3N kriteri yeterli değil çünkü 3N kriterini sağlayan birçok şeyi bilmemize rağmen aslında episodik olarak hatırlamıyoruz. Mesela, herkes nerede ne zaman doğduğunu bilir, ama hiç kimse doğumunu hatırlayamaz.

3N kriteri yeterli olmadığı gibi aslında gerekli de değil, çünkü bazı hatırladığımız şeylerin ne zaman veya nerede olduğunu hatırlayamayabiliriz. Mesela aldığım bir doğum günü hediyesini çok net hatırlayabildiğim halde tam olarak ne zaman hangi doğum günümde aldığımı hatırlayamayabilirim. Yani bir şeyi bilsen de hatırlamayabilirsin, ya da hatırladığın şeylerin bazı ayrıntılarını bilmeyebilirsin de.

Bu tip değerlendirmeler Tulving’in başını çektiği bir grup araştırmacıyı, episodik belleği 3N kriteri gibi hatırladığın şeyin içeriğine bağlı bir şekilde tanımlamaktansa, nasıl hatırladığına, hatırlama ediminin kendisine göre tanımlamaya yöneltti. Bir olayı hatırladığımızda o olayın kendi başımızdan geçen bir olay olduğunun da farkındayız. Tulving’e göre[10]Tulving, E. (1985). Elements of episodic memory. Oxford Univ Press, New York. geçmişteki kendini bilebilen bu otonoetik bilinç (autonoetic consciousness) episodik belleğin asıl tanımlayıcı özelliğidir. Otonoetik bilinç hatırladığımız şeylerin başkalarından duyduğumuz şeyler olarak değil de kendi anılarımız olarak hatırlamamızı sağlar, anılara bir aidiyet kazandırır, onları bizim anılarımız yapar. Tulving’e göre bütün episodik hatırlamalara bu otonoetik bilinç de eşlik eder.

Otonoetik bilinç, episodik hafızanın tanımlayıcı özelliği olsa bile bunu insan dışındaki hayvanlarda test etmek pek mümkün değil. Ne de olsa bir çalı kargasına veya mürekkep balığına hatırladıkları olayların kendi başlarından geçip geçmediğini, farkında olup olmadıklarını soramayız. Hayvanların bilişsel yeteneklerini ancak onların davranışlarına bakarak çıkarsayabiliyoruz, oysa otonoetik bilinç sadece dil ile ifade edilebilecek öznel bir şey. Şüpheciler “Hayvanlarda otonoetik bilincin varlığı gösterilmediği sürece episodik bellekten bahsedemeyiz.“ derken, hayvanlar üzerine çalışan birçok karşılaştırmalı psikolog da bu tip, dile bağlı öznel şartlar koşmanın adil olmadığı görüşünde. Tartışmayı çıkmaza sürükleyen de aslında episodik belleği deneysel olarak çalışılabilir yani ölçülebilir şekilde nasıl tanımlayacağımız sorunu.

Yeni bir yaklaşım: Olay belleği

Benim de dahil olduğum bir grup araştırmacı hayvanlarda gözlemlenen hatırlama becerilerinin episodik bellekten daha farklı bir tür belleğe işaret ettiğini düşünüyor.[11]Keven, N. (2016). Events, narratives and memory. Synthese, 193(8), 2497–2517. https://doi.org/10.1007/s11229-015-0862-6[12]Mahr, J. B., & Csibra, G. (2018). Why do we remember? The communicative function of episodic memory. Behavioral and Brain Sciences, 41. https://doi.org/10.1017/S0140525X17000012[13]Malanowski, S. (2016). Is episodic memory uniquely human? Evaluating the episodic-like memory research program. Synthese, 193(5), 1433–1455. https://doi.org/10.1007/s11229-015-0966-z

Mesela, bence olay belleği (event memory) ve episodik bellek diye bir ayrım yapmamız faydalı olabilir. Bu yaklaşım episodik belleği ölçülebilir şekilde nasıl tanımlayacağımız sorununu çözebilir.

Olay belleği mevcut durumdaki bir değişikliğin şipşak fotoğrafı gibiyken, episodik bellek daha çok bir olaylar zincirinin hikâyesi gibi. Böyle bir ayrım yaparsak, insan dışındaki hayvanların (ve 4-5 yaşından küçük çocukların) hatırlama becerilerini olay belleği ile açıklayabiliriz.[14]Çoğu insan 5-6 yaşından önce yaşadıklarını, onları çok etkileyen tek tük bir, iki olay dışında çok bir şey hatırlamaz. Ama 5-6 yaşından sonra olanları bir birlerine bağlı bir sekilde hatırlayabilirler. Bu döneme “çocukluk amnezisi” deniyor. Bir çok bilim insani çocukluk amnezisini episodik belleğin henüz gelişmemiş olmasına bağlıyor ve genel kanı bir çok başka bilişsel fonksiyonun da geliştiği 4-5 yaşlarından sonra episodik belleğin de geliştiği yönünde.

Bence hayvanların veya küçük çocukların başlarından geçen olayları hatırlamalarından, o olaylara ait belli duyusal imgelerin zihinlerinde kalması son derece akla yatkın. Yalnız bu imgeler olay belleğinde birbirleri ile ilişkilendirilemiyor ve bu yüzden olaylar biraz dağınık kalıyor, çabuk unutuluyorlar. Yaşanılan olayları birbirleri ile ilişkilendirebilmek için insana özgü hikâye anlatma becerileri gerekiyor. Hikâyeler olayları zamansal (A, B’den önce oldu), nedensel (B, C yüzünden oldu) ve amaçsal (C ise D’nin olması için oldu) olarak birbirleri ile ilişkilendirmemizi sağlıyor.

Benim görüşüme göre anı dediğimiz şeyler episodik bellekte olayların zamansal, nedensel ve amaçsal olarak birbirine bir hikâyeyle bağlanması ile oluşturuluyor. Hikâyeleştirilen olaylar düzenli ve kalıcı hale gelip çok daha uzun süreler hatırlanabiliyor.

Başka hayvanların da bizim gibi anılarını gözünde canlandırıp canlandıramadıklarını henüz tam olarak bilmiyoruz. Bildiğimiz şey hayvanların eskiden bilim insanlarının düşündüğü gibi şimdiki zamana sıkışıp kalmış olmadıkları, geçmişlerindeki olayları belli bir süre hatırlayabildikleri. Ama bu hatırlamanın doğası henüz netleşmiş değil. İnsan dışında ki hayvanlar zihinlerinde bizim gibi geçmişe yolculuk edebiliyorlar mı, yoksa geçmiş olaylara daha farklı biçimde mi erişiyorlar bunu önümüzde ki yıllarda yapılacak çalışmalar gösterecek.

Nazım Keven, Bilkent Üniversitesi, Felsefe Bölümü, BAGEP 2020

Notlar/Kaynaklar

Notlar/Kaynaklar
1 Clayton, N. S., & Dickinson, A. (1998). Episodic-like memory during cache recovery by scrub jays. Nature, 395(6699), 272–274. https://doi.org/10.1038/26216
2 Tulving, E. (1972). Episodic and Semantic Memory. Organization of Memory, 381–402.
3 Martin-Ordas, G., Haun, D., Colmenares, F., & Call, J. (2010). Keeping track of time: Evidence for episodic-like memory in great apes. Animal Cognition, 13(2), 331–340. https://doi.org/10.1007/s10071-009-0282-4
4 Zinkivskay, A., Nazir, F., & Smulders, T. V. (2009). What-Where-When memory in magpies (Pica pica). Animal Cognition, 12(1), 119–125. https://doi.org/10.1007/s10071-008- 0176-x
5 Babb, S. J., & Crystal, J. D. (2006). Episodic-like memory in the rat. Current Biology, 16(13), 1317–1321. https://doi.org/10.1016/j.cub.2006.05.025
6 Fugazza, C., Pogány, Á., & Miklósi, Á. (2016). Recall of others’ actions after incidental encoding reveals episodic-like memory in dogs. Current Biology, 26(23), 3209–3213. https://doi.org/10.1016/j.cub.2016.09.057
7 Jozet-Alves, C., Bertin, M., & Clayton, N. S. (2013). Evidence of episodic-like memory in cuttlefish. Current Biology, 23(23), R1033–R1035. https://doi.org/10.1016/j.cub.2013.10.021
8, 10 Tulving, E. (1985). Elements of episodic memory. Oxford Univ Press, New York.
9 Suddendorf, T., & Busby, J. (2003). Mental time travel in animals? Trends in Cognitive Sciences7(9), 391–396.https://doi.org/10.1016/S1364-6613(03)00187-6
11 Keven, N. (2016). Events, narratives and memory. Synthese, 193(8), 2497–2517. https://doi.org/10.1007/s11229-015-0862-6
12 Mahr, J. B., & Csibra, G. (2018). Why do we remember? The communicative function of episodic memory. Behavioral and Brain Sciences, 41. https://doi.org/10.1017/S0140525X17000012
13 Malanowski, S. (2016). Is episodic memory uniquely human? Evaluating the episodic-like memory research program. Synthese, 193(5), 1433–1455. https://doi.org/10.1007/s11229-015-0966-z
14 Çoğu insan 5-6 yaşından önce yaşadıklarını, onları çok etkileyen tek tük bir, iki olay dışında çok bir şey hatırlamaz. Ama 5-6 yaşından sonra olanları bir birlerine bağlı bir sekilde hatırlayabilirler. Bu döneme “çocukluk amnezisi” deniyor. Bir çok bilim insani çocukluk amnezisini episodik belleğin henüz gelişmemiş olmasına bağlıyor ve genel kanı bir çok başka bilişsel fonksiyonun da geliştiği 4-5 yaşlarından sonra episodik belleğin de geliştiği yönünde.
Önceki İçerikMatematiksel örüntüler diyarı: OEIS
Sonraki İçerikMeraklısına Bilim: Hayvanların anıları var mı?
Nazım Keven

Nazım Keven, Yıldız Teknik Üniversitesinde başladığı inşaat mühendisliği eğitimini yarıda bırakıp Bilkent Üniverstesinde Felsefe linsansı yaptı. Kanada’da Simon Fraser üniversitesinde felsefe alanında yüksek lisans ve St. Louis’deki Washington Üniversitesi’nde Felsefe Nörobilim ve Psikoloji alanlarında doktorasını tamamlamıştır. 2016’dan beri Bilkent Üniversitesinde Felsefe bölümünde öğretim üyesi olarak çalışmaktadır. 2020’de Bilim akademisinin Genç Bilimi insanı ödülüne layık görülmüştür.

Güncel çalışmalarını hafıza, hikâyeler ve insan sosyallığı gibi konularla ilgili felsefi sorular çerçevesinde sürdürmektedir. Behavioral and Brain Sciences, Synthese, Neuropsychologia gibi dergilerde makaleleri yayımlanan Dr. Keven’in başlıca hobisi doğa sporlarıdır.

Araştırma Alanları: Bilişsel bilimler felsefesi, nörofelsefe, ahlak psikolojisi.