Salgın verilerinin paylaşılmasında “akıl tutulması”

Galiba bir yıl evveldi. Turkuaz tabloda verilen sayıların tutarlılığı hakkında basında bir tartışma vardı. Bilim Kurulu üyelerinden biri televizyonda salgın verilerinden bahsediyordu. Sözlerinin bitirirken “Üzerinde konuştuğum verileri bana tarih sırasına göre sıralayan gazeteci arkadaşa çok teşekkür ederim.” dedi. Dona kalmıştım. Demek Bilim Kurulu üyeleri de salgın verilerini, herkes gibi, Turkuaz Tablo’dan izliyordu.  Bundan bir kaç hafta evvel diğer bir Bilim Kurulu üyesi açık açık belirtti.^[1]Sonuçları ne olursa olsun salgın rakamları açıklanmalı, Sözüm Var-Halk TV, 14 Nisan 2021 https://youtu.be/rNZe10DBt78 Sağlık Bakanlığı Bilim Kurulu üyelerine, her gün topluma açıklananlardan daha ayrıntılı, bilgi vermiyordu. Yani benim bir yıl evvel duyunca dona kaldığım olay gerçekti. Önce hemen çok acıtan bir özeleştiri yapmalıyım. Başımıza COVID-19 nedeniyle gelen bunca beladan, olan bitene zamanında  yeterince sesimi yükseltmemem açısından ben de sorumluyum.

Ülke olarak pandeminin 14. ayındayız. Hastalık sıklığı açısından dünyanın en kötü ülkelerindeniz ve bunun sonucu yine kapandık. Tam yüzde kaç kapandık, yöneticiler maske-mesafe konularında topluma ne denli örnek oluyorlar, ekonomik durum ve diğer güncel tartışma konularının tümü yaşamsal açıdan şimdi dile getirmeye çalışacağım olguya kıyasla kesinlikle, bir yerde, daha önemsiz. Burada vurgulamak istediğim yaşamsal konu, bir danışma kurulu görevi yapan uzmanların bile verilere erişiminin olmaması.

Turkuaz tabloda her gün, 4’ü oran olmak üzere 10 veri başlığı var. Bunlar arasındaki herhangi bir oranın ne demek olduğunu anlamak için söz konusu oranın pay ve paydasını bilmek gerekir. Bu oranlardan en anlaşılamaz olanı, hasta zatürre oranı denileni.^[2]Yazıcı, H., Turkuaz tablo üzerine notlar ve ortak akıl, Ekim 2020, https://sarkac.org/2020/10/turkuaz-tablo-uzerine-notlar-ve-ortak-akil Anlaşılan Bilim Kurulu üyeleri de bu oranın pay ve paydasınının neyi ifade ettiğini bilmiyorlar.

Önce Bilim Kurulu’nun sonra da toplumun, yani ortak aklın,^[3]Yazıcı, H., Turkuaz tablo üzerine notlar ve ortak akıl, Ekim 2020, https://sarkac.org/2020/10/turkuaz-tablo-uzerine-notlar-ve-ortak-akil tam olarak bilmediği başka neler var?

1. 1. Her şeyden evvel verilen sayıların yaş, cinsiyet , eşlik eden hastalıklar, sosyoekonomik düzey, yerleşim ve çalışma adresleri açısından dökümleri bilinmiyor.
   2. Verilen vaka sayılarının salt COVID-19 testi pozitif olanlar olduğu birkaç kez açıklandı. Ancak verilen hasta ve vefat sayıları da salt pozitifler arasından mı veriliyor? Öyle ise önemli sayıda testi negatif COVID-19 hastasına ne olduğunu bilmiyoruz.
   3. Yapılan test sayısı tam olarak neyi gösteriyor? Bir kişiye birden fazla test yapılabildiği gibi testler hastalık yakınması olanlara, onların yakınlarına, onlarla aynı yerde çalışanlara, bende hastalık var mı diye soranlara, bir kısmı ise yurt dışından gelen ve gidenlere vb. de yapılıyor. Bu ayrıntıları bilmeden salgının gidişi açısından sağlıklı fikir yürütmek olanak dışıdır.,
   4. Hasta tanımından tam ne kastediliyor? Toplumda hasta sayısının görece az olduğu dönemlerde bu sadece hastaneye yatanları belirtebilir. Ancak halen olduğu gibi hasta sayısı çoğaldığında hangi durumdakiler hasta olarak sayılıyor? Ayrıca toplam hasta sayısı ve tablodaki diğer sayılar ve oranlar mesela ayakta ve yatarak tedavi olanlar arasında nasıl dağılıyor?
   5. Hastaların hastanede ve yoğun bakımda kalma süreleri ne kadar? Bu süre hastalığın izlenmesi ve uygulanan tedavilerin etkinliklerini incelemek açısından çok önemli.
   6. Şimdiye kadar aşı uygulanan kişilerle ilgili bilgiler: En basitinden kaç tanesi hastalığa yakalandı? Kaç kişi hastaneye yatırıldı? Ve kaç kişi yoğun bakıma alındı? Kaç kişi vefat etti?
   7. Hastalığı geçirmiş olanlar arasında – bunlar aşılı veya aşısız olabilir- tekrar hastalığı yakalanma sıklığı ne kadar?
   8. Sağlık Bakanlığı’nın elinde ne kadar rastlantısal toplum örneklerinden alınmış veri var? Bu konuda maalesef dünyada da az veri bulunuyor.^[4]Yazici H., The Editor’s note. First taking the log out of our own eyes. Clin Exp Rheumatol. 2021 Jan-Feb;39 Suppl 128(1):1. Epub 2021 Feb 19. PMID: 33634784

Rastlantısal veri neden önemli?

Bundan bir yıl evvel onbinlerce işçi çalıştıran bir sanayi grubuna başvurup çalışanları arasında belirli zamanlar içinde alınan rastlantısal örnekler yoluyla pandeminin izlenmesinin kendi kurumları ve ülke açısından çok yararlı olacağını dile getirdim. Çeşitli nedenlerle bunu yapamayacaklarını bildirdiler. Aynı önerimi, kamu kuruluşları yöneticilerini de içine alarak, tekrarlıyorum. Zaten iş akışı nedeniyle düzenli toplanan  veriler de çok yararlı olur.  Büyük kuruluşların çalışanlarından alınacak rastlantısal örneklerde kaç kişinin COVID-19 tanısı aldığı ve kaçının vefat ettiğinin verisi bile, toplumla paylaşıldığında, salgının izlenmesi açısından çok yararlı bilgi verir. Böyle, rastlantısal örnekler olmadan bu çok çabuk yayılan hastalığın seyrini anlayamaz ve hastalıkla başa çıkamayız.

Son olarak yazımın ana konusu olan Bilim Kurulu’nun veri yoksunluğuna döneyim. Sayın Sağlık Bakanı ve Bilim Kurulu sayın üyelerinin sık sık tekrarladıkları gibi Bilim Kurulu sadece bir danışmanlık işlevi yapıyor ve bu kuruldan çıkan öneriler Sayın Bakan tarafından hükümet ve Sayın Cumhurbaşkanı’na son karar ve uygulama için sunuluyor. Ancak Bilim Kurulu’nun danışmanlığı öyle bir danışmanlık ki elde ayrıntılı veri olmadan yapılabiliyor.

Bir salgının, elde olan veriler açıklıkla paylaşılmadan ve bu veriler üzerinde çalışılmadan, tartışılmadan yapılan bir danışmanlıkla ve bu danışmanlığı da dikkate alan veya almayan kararlarla yönetilmesine gerçek bir akıl tutulması denmezse neye denir bilemiyorum.

Hasan Yazıcı
Bilim Akademisi üyesi
İstanbul Üniversitesi, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi emekli öğretim üyesi