Bilim etiği sorusu:  Her kişi veya kuruluşun araştırma desteği kabul edilmeli mi?

Bilimsel araştırmaları yürütebilmek için konulara göre az veya çok miktarda maddi desteğe ihtiyaç duyulur. Bazı çalışmalar için milyonlarca dolar gerekebilir. Bilim insanları bu destekleri alabilmek için projeler yazarlar ve değişik kurumlara sunarlar. Çoğunlukla da ciddi bir rekabet sonucu seçilen projeler desteklenir. Bilim insanları günümüzde zamanlarının önemli bir kısmını proje yazmak ve destek aramakla geçiriyorlar. Tarihsel olarak da ilk üniversitelerde bilim insanlarının hayatlarını ders verdikleri öğrencilerden aldıkları paralarla veya kendilerini himaye eden asilzadelerin bağışları sayesinde kazandıkları düşünülürse çok da bir değişiklik olmamış gibi.

Araştırma projeleri genelde kamu kuruluşları veya özel sektör tarafından desteklendikleri gibi zengin insanların doğrudan veya vakıflar yolu ile yaptıkları bağışlar yolu ile de gerçekleşiyor. Değişik sektörlerden gelen desteklerin dağılımı ise ülkeden ülkeye çok farklılıklar gösteriyor. Örneğin ülkemizde üniversitelerin araştırma projelerinin büyük bir çoğunluğu TÜBİTAK kanalıyla veya bazı kamu kuruluşları tarafından destekleniyor, özel sektörün veya kişilerin katkıları çok küçük oranlarda kalıyor.

Diğer taraftan, ABD, Almanya ve İsrail gibi araştırmada önde gelen ülkelerde özel sektörün katkısı en az kamu kuruluşları kadar büyük.

Desteğin nereden geldiği önemli mi?

Eğer araştırma, bir firma, bir vakıf veya bir bağışçı tarafından desteklenecekse, araştırmacının destekçilerle çıkar ilişkilerinin olmamasına özen göstermesi gerekir. En çok duyulan örnekler yaşam bilimleri alanından ve bilhassa insan sağlığına ait araştırmalarda karşımıza çıkıyor. Bu alanda elde edilebilecek maddi getiri çok yüksek olduğu için, rekabet de çok fazla ve etik sorunların ortaya çıkma olasılıkları da bir o kadar yüksek. Bu alanlarda lisansüstü eğitim alanlar, önceden karşılaşabilecekleri etik sorunları ve çözümlerini tartışacakları bir eğitimden geçmek zorundalar (hiç olmazsa bazı ülkelerde). Örneğin, araştırmanızın sonucunda eğer bulgularınız size destekleyen sektörün beklentilerinin aksine çıkarsa ne yapmalısınız?

Hangi amaç için araştırma yaptığınız önemli mi? Yaptığınız araştırma mayın teknolojisine katkı sağlayacak bir teknoloji üzerineyse bunun etik sonuçları sizi ilgilendirir mi?

İlk anda akla gelmeyecek pek çok durumla da karşı karşıya gelmek mümkün. Eğer eşiniz, sizin çalışmanızı destekleyen firmanın rakibinde üst düzey yönetici ise bu durum bir etik ihlaline neden olur mu?

Peki ya olası destekçiniz pek de masum biri değilse?

Son günlerde gündeme düşen bir haber, araştırma desteği konusunda ne kadar dikkatli olunması gerektiğini vurguluyor1-2.   Jeffrey Epstein3 isimli zengin bir Amerikalı 2005 yılında bir seks suçlusu olarak soruşturmaya uğruyor ve kısa bir süre cezaevinde kalıyor. Daha sonra 2019 yılı temmuz ayında tekrar tutuklanıyor ve cezaevinde intihar ediyor. Buraya kadar magazinsel olarak devam eden bu olayın bir başka boyutu da var:

Epstein’ın Massachusetts Technical Institute (MIT) de Media Lab isimli yapay zekâ laboratuvarına 2002-2017 yılları arasında önemli miktarda araştırma desteği yaptığı ortaya çıkıyor. İlk bağış, Epstein’ın tutuklanmasından önce yapılmış ve o yüzden soruşturmada önemli bir rol oynamıyor. Ama bağışların önemli bir kısmı 2008’de Epstein’ın suçu kabul etmesinden sonra yapılmış. MIT’nin bir hukuk firması yolu ile yaptırdığı araştırma sonucunda, laboratuvar yöneticilerinin MIT kurallarına veya hukuka aykırı bir davranışları olmadığı ve kişisel çıkar sağlamadıkları belirtiliyor. Ama aynı raporda Epstein’ın hüküm giymesinden sonra yaptığı bağışların kabul edilmesinin de ciddi bir değerlendirme hatası olduğu vurgulanıyor. 2019 Eylül ayında laboratuvarın yöneticisi Joichi Ito istifa ediyor, Seth Lloyd isimli profesör de soruşturma sürecinde idari izne ayrılmak zorunda kalıyor. Bu bağışları MIT üst yönetimine bildirilmemeleri de cezaların ana gerekçesini oluşturuyor.

Ersin Yurtsever
Bilim Akademisi üyesi, Koç Üniversitesi Kimya Bölümü

Notlar/ Kaynaklar:
  1. Nidhi Subbaraman, MIT review of Epstein donations finds “significant mistakes of judgment”, Nature News, Ocak 2020.
  2. Jeffrey Epstein gave $850.000 to M.I.T. and Administrators Knew, https://www.nytimes.com/2020/01/10/business/mit-jeffrey-epstein-joi-ito.html
  3. Wikipedia: Jeffrey Eppstein, https://www.wikiwand.com/en/Jeffrey_Epstein
Önceki İçerikİşsizlik ve nüfusun işgücü durumu
Sonraki İçerikMetropollerin su sorunu ve olası çözümler
Ersin Yurtsever

Bilim Akademisi üyesi Ersin Yurtsever,  ODTÜ Kimya Bölümü’nden 1971 yılında lisans ve 1973 yılında yüksek Teorik Kimya dalında yüksek lisans derecesini aldı.  Virginia Commonwealth Üniversitesi’nde (ABD) yaptığı Kimya doktorasını 1976 yılında tamamladı. Araştırma alanı, kimyasal olayların matematiksel modellemeleridir.

ODTÜ Kimya Bölümü’nde öğretim üyeliği (1980-1995), ODTÜ Eğitim Fakültesi Dekanlığı (1993-1995), Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA) Yönetim Kurulu üyeliği (1997-2001), Koç Üniversitesi Fen ve İnsani Bilimler Fakültesi Dekanlığı (2001-2008), Koç Üniversitesi Fen Fakültesi Dekanlığı (2008-2010) yaptı.

1995’ten bu yana da Koç Üniversitesi Kimya Bölümü’nde öğretim üyesi olan Ersin Yurtsever, Bilim Akademisi’nin kurucu üyelerindendir ve 2011-2017 yılları arasında yönetim kurulu üyeliği yapmıştır.