21 Aralık 2018 gecesi daha doğrusu 22 Aralık günü sabaha karşı (Türkiye saatiyle 01:23) kış gündönümü gerçekleşecek.
Bu anda Dünya Güneş’in çevresindeki yörüngesinde öyle bir konumda olacak ki güneş ışınları kuzey yarımküreye en yatay, güney yarımküreye de en dik açıyla ulaşacak.
Dünyanın kendi etrafındaki dönüş ekseni eğik olduğundan (23.5o) güneş ışınlarının geliş açısı yıl boyu değişiyor. Mevsimler de işte tam bu yüzden oluşuyor.
Güneş gün boyunca ve yıl boyunca gökyüzünde nasıl bir hareket yapıyor diye sorulsa buna çoğumuz her gün doğudan doğup, batıdan batıyor diye cevap veririz ki bu kısmen doğrudur. Ama biraz daha dikkatli bakarsak hareketin bundan ibaret olmadığını görmek zor değil. Gündönümleri bu tür şeylere kafa yormak için iyi zamanlar çünkü aslında problem biraz olsun basitleşiyor.
Aşağıdaki resimde kış gündönümü sırasında dünyaya ulaşan güneş ışınları görülüyor. Kırmızı çizgi ekvatoru gösteriyor, ekvatorun üstünde kalan kuzey yarımküreye ulaşan güneş ışığının yüzeye yatay açılarla geldiğini görebiliyoruz.
Bizler kuzey yarımkürede ve aşağı yukarı 40. kuzey enleminde yaşıyoruz. Resimde 40o enleme göre ufuk çizgisi çizilmiş. Kış gündönümü civarında, öğlen saatinde en yüksek konumundaki Güneş, güney ufkundan yalnız 26.5o kadar yüksekte bulunuyor. Kuzeye gittikçe bu açı azalıyor. Hatta kuzey kutbuna yakın bazı bölgelerde Güneş doğamıyor bile. Ufkun altında kalıyor!
Bu arada hatırlatmakta fayda var, sürekli yaz saati uygulamasıyla Türkiye’nin çoğu bölgesinde güneş tepe noktasına 13:00 civarı ulaşacaktır.
21 Aralık’ta Güneş gökyüzünde pek de yükselemeden batacak, gökyüzünde en az kaldığı gün olacak, yani en kısa gündüz. Bugünden sonra Dünya’nın Güneş etrafındaki yörüngesinde konumu değiştikçe her geçen gün güneş ışığı daha dik açılarla bize ulaşacak, Güneş her geçen gün gökyüzünde daha uzun süre kalacak, gündüzler uzayacak ve geceler kısalacak. Ta ki 21 Haziran 2019’a kadar.
Yılın en uzun gündüzünü yaşayacağımız 21 Haziran, güneş ışınlarının kuzey yarımküreye en dik ve güney yarımküreye en yatay açılarla geldiği gün olacak. Bu sefer kuzey kutbuna yakın bazı bölgelerde güneş hiç ufkun altına inmeyecek, yani hiç batmayacak. Beyaz geceler yaşanacak.
Yıl boyunca kış gündönümü ve yaz gündönümü arasında güneşin gökyüzündeki tepe noktası arasındaki açısal fark 47o . Bu eksen eğikliğinin tam iki kadar ve bu fark dünya üzerinde nerede olursanız olun aynı.
Mevsimlerin değişimi de bu açısal farkla bağlantılı. Kış gündönümünde güneş gökyüzünde çok daha kısa süreler kalıyor ve bu yüzden doğal olarak güneşin etkisi daha az oluyor. Ama esas önemlisi güneş ışınları yatay geldiğinde birim yüzeye ulaşan güneş enerjisi de daha az oluyor. Güneş ışınları ne kadar dik açıyla gelirse birim alana ulaşan güneş enerjisi de o kadar artıyor ve bu bölgeler daha fazla ısınıyor.
Şimdi yazının başındaki günsekizi (analemma) fotoğrafına gelelim.
Başlıktaki fotoğrafı Giuseppe Petricca çekmiş, daha doğrusu birçok fotoğrafın birleşiminden oluşturmuş. Fotoğraftaki sekizi oluşturan her nokta güneşin yıl boyunca öğlen saatindeki konumunu gösteriyor. Petricca, İskoçya’da Callanish köyü yakınlarında yıl boyunca birkaç günde bir aynı konumdan, aynı saatte güneşin fotoğrafını çekip bu görüntüleri birleştirmiş. Güneşin aynı saatte gökyüzündeki konumu bir sekiz çiziyor ve buna günsekizi deniyor. Sekizin tepe noktası yaz gündönümünü yani güneş ışıklarının en dik açıyla geldi zamanı, sekizin alt noktası ise kış gündönümünü yani güneş ışıklarının en yatay geldiği zamanı gösteriyor.
Günsekizinin tepe ve dip noktaları arasındaki açısal fark beklediğimiz gibi 47o. Yalnız İskoçya’nın Callanish köyü 58. kuzey enleminde olduğundan sekiz şekli ufka Türkiye’de olacağından daha yakın. Sekizin yatay şişkinliklerine gelince bu hem eksen eğikliğinden hem de Dünya’nın Güneş çevresindeki yörüngesinin eliptik olmasından kaynaklanıyor diyelim ama detayı başka bir yazının konusu olsun.
Defne Üçer Şaylan
