Enflasyon nedir, nasıl hesaplanır?


Enflasyon genel fiyat düzeyindeki artışın bir ölçüsü ve ortalama olarak hayatın ne kadar pahalandığını gösteriyor. Fiyatlarda genel bir artış varsa bu enflasyona yansıyor.

Bir ülkede bir değil birçok mal üretiliyor ve birçok hizmet sağlanıyor. Hepsinin ayrı ayrı fiyatı var ve bütün bu fiyatlar farklı şekilde değişiyor.  Bu yüzden ortalama fiyat artışını bulmak için farklı ürünlerin fiyatlarındaki artışı bir şekilde toplamamız lazım. Bu toplamanın yolu da ağırlıklı toplama dediğimiz aslında basit bir yöntem.  Fiyatlardaki artışları ve malların tüketim oranlarını dikkate alan bir toplama bu.

Örnek:

Yalnız iki adet ürün olduğu durumu düşünelim A ve B.  A’nın fiyatı 10 TL, B’nin fiyatı 20 TL olsun. Bir sonraki yıl A’nın fiyatı %100 artmış olsun, B’nin fiyatı değişmesin. Enflasyonu bulmak için A’nın ve B’nın ne kadar tüketildiğine bakarak bir ortalama fiyat artışı hesaplayacağız. Örneğin ilk yıl A’nın toplam tüketim harcamaları içindeki payı %20, B’nin payı da %80 ise enflasyon oranını (tüketici fiyatları, TÜFE) aşağıdaki şekilde hesaplarız:

TÜFE artış oranı = A’nın artışı x A’nın tüketim içindeki oranı + B’nin artışı x B’nin tüketim içindeki oranı 

TÜFE artış oranı = %100 x %20 + %0 x %80 = %20   

Eğer tam tersi A’nın tüketim içindeki oranı %80 ise o zaman enflasyon %80 olarak hesaplanır.

Dolayısıyla enflasyonun artmasında hem tek tek fiyatların artması hem de ağırlığı daha fazla olanın fiyatının artması önemli.

Tüketici fiyatları (TÜFE) ile üretici fiyatları (ÜFE) arasındaki fark nedir?

TÜFE, tüketicilerin tükettiği ürünlerin fiyatlarındaki artışı, yurt içi ÜFE de, yurt içindeki üreticilerin, yurt içinde sattıkları ürünlerin fiyatlarındaki artışı gösteriyor.

Bu nedenle TÜFE, tüketicilerin tükettiği mal ve hizmetlerin fiyatları ve ağırlığı kullanılarak hesaplanıyor. Bu ağırlıklar nereden geliyor? TÜİK her sene Hanehalkı Bütçe Anketi yapıyor ve bu ankette Türkiye’yi temsil eden bir nüfusa gıda, sağlık, ulaştırma, giyim/ayakkabı, eğitim gibi birçok alanda harcamaları soruluyor.  TÜİK’in hanehalkı bütçe anketi dışında yurtdışından gelenlerin harcamalarını hesaba katmak için turizm anketi sonuçları kullanılıyor. İdari kayıtlar da kullanılıyor, örneğin cep telefonu, internet vs. harcamaları doğrudan elde ediliyor.[1]Yöntem konusunda ayrıntılı bilgi için TÜİK web sitesindeki Tüketici Fiyat Endeksi aylık bültenlerinin Metaveri bölümüne bakılabilir. https://data.tuik.gov.tr/Kategori/GetKategori?p=Enflasyon-ve-Fiyat-106

Fiyat nedir?

“Fiyat” deyince, aslında bir sürü fiyat var. Elmanın fiyatı dersek, elmanın tarladaki fiyatı, toptancı halindeki fiyatı ve marketteki fiyatı var. Market de pazar, manav, süpermarket gibi çeşitliliğe sahip, fakat tek bir marketin olduğunu varsayalım. Marketteki fiyat tüketicinin ödediği fiyat oluyor. Tüketici fiyat endeksinde tüketicinin markete gittiğinde ödediği fiyat kullanılıyor.

TÜFE hesaplanırken kullanılan 2021 yılı ağırlıkları şöyle: Gıdanın payı %26, yani gıda ürünlerindeki artış TÜFE’nin %26’sını oluşturuyor, giyim eşyası ve ayakkabı %6, ev eşyası %9,  ulaştırma %15-16, lokanta otel %6, eğitim %2,3, haberleşme %4,5.[2]Bu ağırlıklar TÜİK tarafından düzenli olarak hesaplanıyor ve güncelleniyor. Madde düzeyindeki ağırlıklar için 2021 Aralık Tüketici Fiyat Endeksi haber bültenine bakılabilir: https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Tuketici-Fiyat-Endeksi-Aralik-2021-45789

Tüketici fiyatlarında üç faktör işin içine giriyor. İlk olarak vergi: ürünün üzerinde KDV veya ÖTV varsa bu tüketicinin ödediği fiyatın içinde yer alıyor. İkincisi kalite: tüketicinin tercih ettiği malın kalitesi zaman içinde değişiyor. Örneğin tüketici bilgisayar aldı, bilgisayarın bugünkü fiyatıyla 5 yıl önceki fiyatı ve kalitesi değişiyor. Kalitedeki değişimi de kontrol etmek gerekebiliyor. Son olarak zaman içinde tüketim kalıpları değişebiliyor. Enflasyon açısından önemli olan ikame etkisi diye bir olay var. Bir ürünün fiyatı çok artarsa tüketici o ürünü daha az tüketiyor, daha ucuz olanı tercih ediyor, markalar arasında kayabiliyor, market yerine pazardan alabiliyor. Bu tip tüketim ağırlıklarını değiştiren etkilerin de endeks oluşturulurken göz önüne alınması gerekiyor.

Özetlersem TÜFE tüketicinin ödemiş olduğu fiyat üzerinden, tüketicinin yapmış olduğu harcama oranlarını dikkate alarak oluşturulan bir endeks. Üretici fiyat endeksi de, adı üzerinde üreticilerin üretmiş olduğu ürünler üzerinden ve onların sattığı fiyattan hesaplanıyor.

ÜFE, yurtdışı ve yurtiçi (Yİ) olarak ikiye ayrılıyor. Yİ-ÜFE Türkiye’de üretim yapan firmaların Türkiye’de sattığı ürünlerin fabrika satış fiyatı ve bu fiyat içinde KDV, ÖTV gibi ürün üzerindeki vergiler yok. Yİ-ÜFE hesaplanırken Türkiye’deki üreticilere bakılıyor. Buna bakılırken de sanayi sektörü yani madencilik, imalat, elektrik, gaz, su sektörlerinin ürünleri dikkate alınıyor. Hizmetler sektörü burada yok (tarım ve hizmetler sektörü için ayrı endeksler hesaplanıyor). TÜFE hesaplanırken ise, tüketiciler örneğin lokantada yemek yediği için, hizmetler sektörü de var.

TÜFE ve ÜFE arasındaki farkın temel nedeni kullanılan ürünler ve ağırlıkların farklı olması. Ayrıca kullanılan fiyatlar da farklı.

Türkiye’de zaman içinde ÜFE ve TÜFE nasıl değişiyor ve nasıl farklılaşıyor?

Şekil 1’de 2001’den günümüze TÜFE ve Yİ-ÜFE’deki yıllık değişim görülüyor.  Yİ-ÜFE, Türkiye’de üretilen sanayi ürünlerini kapsadığı için fiyat dalgalanmaları daha fazla. TÜFE’de özellikle hizmet fiyatları daha istikrarlı olduğundan ve fiyatlar daha yavaş değiştiğinden dalgalanmalar daha az.

Ama uzun dönemde bu ikisi birbirine yakın hareket ediyor. Çünkü sonuçta tüketici üreticinin ürettiği ürünleri tüketiyor. Hizmet sektörü de sanayi ürünlerini girdi olarak kullanıyor ve sonuç olarak TÜFE ve ÜFE arasındaki fark düşük gerçekleşiyor.

2001 krizinde ÜFE’deki artış daha fazla olmuş. 2019’da ve özellikle 2021’de makas çok açılmış. 2021 sonu itibariyle bakarsak ÜFE %80 artarken, TÜFE %36 artmış durumda. Bu farklılıkta hem 2020’de yaşadığımız pandeminin etkisi, hem de 2021’in son aylarında yaşanan kur şokunun etkisi önemli. Dünya genelindeki enerji ve ham madde fiyatlarındaki artış ile TL’nin değer kaybetmesinden dolayı sanayideki girdi maliyetleri çok arttı, bu tüketici fiyatlarına henüz tam olarak yansımadı.  Bu makas zamanla kapanacak, ÜFE’deki artış belki biraz azalacak ama daha önemlisi TÜFE’de artış olacak. Çünkü %80lik artış zamanla tüketici fiyatlarına yansıyacak. Örneğin gıda ürünlerinin fiyatları artıyorsa (bu sanayiinin ürünü), lokantalardaki fiyatlar da artacak. Yıl başında yapılan doğalgaz ve elektrik fiyatlarındaki artış, tüm ürün ve hizmetlerin maliyetini artırdı, bunlar da fiyatlara yansıyacak. Sonuçta TÜFE, ÜFE’den etkilenecek bu etkinin ne kadar sürede gerçekleşeceğini göreceğiz.

Sonuç olarak ÜFE ve TÜFE arasındaki farkların geçici olmasını ve uzun dönemde bu ikisinin beraber hareket etmesini bekliyoruz.

Erol Taymaz 
Bilim Akademisi üyesi, ODTÜ İktisat Bölümü öğretim üyesi


Bu metin MedyascopeTV’nin Meraklısına Güncel İktisat programından alıntılanmıştır.

Notlar/Kaynaklar

Notlar/Kaynaklar
1 Yöntem konusunda ayrıntılı bilgi için TÜİK web sitesindeki Tüketici Fiyat Endeksi aylık bültenlerinin Metaveri bölümüne bakılabilir. https://data.tuik.gov.tr/Kategori/GetKategori?p=Enflasyon-ve-Fiyat-106
2 Bu ağırlıklar TÜİK tarafından düzenli olarak hesaplanıyor ve güncelleniyor. Madde düzeyindeki ağırlıklar için 2021 Aralık Tüketici Fiyat Endeksi haber bültenine bakılabilir: https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Tuketici-Fiyat-Endeksi-Aralik-2021-45789
Önceki İçerikMeraklısına Bilim – Salgınların matematiği
Sonraki İçerikDört soruda James Webb Uzay Teleskobu
Erol Taymaz

Bilim Akademisi üyesi Erol Taymaz lisans derecesini 1982’de ODTÜ Makina Mühendisliği Bölümü’nden, yüksek lisans derecesini 1985’de ODTÜ İktisat Bölümü’nden ve doktora derecesini 1989’da Case Western Reserve University (CWRU, Ohio/ABD) İktisat Bölümü’nden aldı.

1982-85 yıllarında Aselsan, 1985-89 yıllarında CWRU, 1989-1992 yıllarında Industrial Research Institute’de (IUI, Stokholm/İsveç) çalıştı.

1992’den beri ODTÜ İktisat Bölümü’nde öğretim üyesidir. Sanayi ve teknoloji politikaları, işgücü piyasası politikaları, sınai dinamikler, küçük firma iktisadı, teknik etkinlik ve üretkenlik tahmini, evrimci iktisat ve mikrosimülasyon konularında araştırma faaliyetlerini yürütmektedir.