İngilizce deki “ghost authorship” teriminin çevirisi olan “hayalet yazarlık” terimi bir bilimsel çalışmanın önemli aşamalarını gerçekleştiren ya da araştırma verilerini elde eden kişilerin isimlerinin çalışmanın yayınlandığı eserlerde yer almaması olarak tanımlanır. Bir anlamda da hayalet yazarlık, bilim insanının haberi ya da rızası olmaksızın çalışma amacıyla ürettiği verilerin başkalarınca kullanılması anlamına gelir. Pozitif bilimlerde bu durum hemen her zaman araştırma verilerini üreten kişinin söz konusu bilimsel esere katkısını yok sayar.
Hayalet yazarlık konusunda en ilginç örneklerden biri Francis Crick, James Watson ve Maurice Wilkins adlı bilimcilerin DNA sarmal yapısı ile ilgili çalışmalarından dolayı Nobel ödülüne layık görülen çalışmalarında kullandıkları verinin Rosalind Franklin adlı bilim insanına ait olduğunu açıkça belirtmemiş olmalarıdır (1). Hatta bazı bilimciler, Maurice Wilkins’in Nobel ödülünü bu nedenle hak etmediğini savunuyorlar (2). Franklin’in verilerinin kritik önemini kavramadığı iddia edilse bile bugünkü bilimsel standartlarımızla Crick ve Watson’un yaptığı Rosalind Franklin’i hayalet yazar olarak kullanmaktır. Dr. Franklin’in kısa yaşamının sonuna kadar Watson ve Crick’in kendi verilerini kullandığını bildiğini de sanmıyorum.
Bilimsel yayınlara yazar olabilecek düzeyde katkıda bulunan kişiler açık ve net biçimde belirlenmelidir. Bilim dünyasında, verilerinin kullanıldığı bilim insanının bundan haberi olması gereği son derece nettir (3). Hayalet yazarlık konusunda bazı yanılsamalara birkaç örneği aşağıda sunuyorum:
YANILSAMA 1– Meslektaşımdan aldığım yayınlanmamış grafik, çizim ya da veri analizlerini onu yazar olarak eklemeden ve haberi olmadan bir olgu sunumunda ya da bir derleme yazısında kullanabilirim…HAYIR.
Gerek olgu sunumu, gerek derleme gerekse orijinal çalışmalarda kullanılan tüm görüntü, tablo ve şekilleri oluşturan kişilerin hem onayı alınmalı, hem de bu kişilere yazar olma imkanı verilmelidir. Bir şekil ya da grafik kullanımı yazarlık için yeterli olmayacağından çalışmanın tümüne katkıda bulunmaları sağlanabilir.
YANILSAMA 2- Bir meslektaşımın anabilim dalı içinde yaptığı sunumdan aldığım bir veri ya da görüntüyü onun izni ve ismi olmadan kendi yazımda kullanabilirim…HAYIR.
Bilim insanlarının sunumları herkesin erişebileceği ortamlarda bulunsa bile bu ürün ve verilerin gerçek sahibinin onayı ve katılımı olmadan bilimsel yazılarda yayınlanmamalıdır.
YANILSAMA 3- Laboratuvarımda çalışan doktora öğrencisinin araştırma amacıyla oluşturduğu veri ya da grafikleri onun rızasını almadan ve ismini kullanmadan yayınlayabilirim… HAYIR.
Bilimsel olan çalışmalarda elde edilen sonuçlar, grafik, şekil ya da tablolar, bu ürünleri oluşturan bilim insanı dışlanarak bilimsel yazılarda kullanılmamalıdır.
YANILSAMA 4- Birlikte çalıştığımız ve araştırma sonuçlarını birlikte derlediğimiz meslektaşım kurumdan ayrıldığı için isminin artık çalışmada olması gereksizdir. HAYIR ve tabii ki yine HAYIR.
Bilimsel ürünlerin kullanımı ve verilerin gerçek sahiplerinin göz ardı edilmesi o bilim insanının hangi kurumda çalıştığına bakmaksızın düşünülmeli ve gerekli iletişimde bulunulmalıdır.
Tarık Tihan
Bilim Akademisi Etik Kurulu üyesi
Kaynakça:
(1) Maddox B. The double helix and the ‘wronged heroine’. Nature; 421, 407-8. (2003)
(2) Zallen, D. Despite Franklin’s work, Wilkins earned his Nobel. Nature 425, 15 (2003)
(3) International Committee for Medical Journal Editors. Recommendations for the Conduct, Reporting, Editing, and Publication of Scholarly Work in Medical Journals (2019) http://www.icmje.org/icmje-recommendations.pdf