Tarihin en büyük matematikçilerinden Emmy Noether 23 Mart 1882 – 14 Nisan 1935 arasında yaşamış. Matematikçilerin çoğu gibi genç yaşlarından itibaren büyük eserler vermiş, 53 yıllık ömrüne engellere rağmen çok şey sığdırmış.
Yirminci yüzyılın başında kadınların üniversiteye öğrenci veya öğretim üyesi olarak yeni yeni ve zorluklarla kabul edildikleri bir ortamda matematikçi olmuş. 1915’te büyük matematikçiler David Hilbert ve Felix Klein tarafından Göttingen Üniversitesi’ne davet edildiğinde bir çok hoca Noether’in üniversiteye alınmasına kadın olduğu için karşı çıkmışlar. Hilbert’in “Adayın cinsiyetini, kabul edilmesine karşı bir engel olarak görmüyorum. Sonuç olarak burası bir üniversite, hamam değil ” sözleri meşhurdur.
Emmy Noether kadın olduğu için zorlukla kabul edildiği öğretim üyeliğinden Yahudi olduğu için 1933 yılında Nazi rejimi tarafından (başka birçok değerli bilim insanı ile birlikte) atılmış. 1933 sonundan 1935 teki ölümüne kadar ABD’de Bryn Mawr Üniversitesinde ve Princeton’daki İleri Araştırmalar Enstitüsünde çalışmış (kendi deyimiyle o zamanlar “hiçbir dişinin alınmadığı Princeton erkek üniversitesinde” değil).
Ahenk: Simetri ve Korunum
Emmy Noether’in cebire yaptığı büyük katkıların yanısıra fizik için çok önemli bir buluşu vardır. Noether Teoremine göre doğada bir simetri varsa korunan özellikler de olmalıdır.
Bu ne demek? Bir cisim üzerinde uygulanan hiçbir kuvvet yoksa o cisim düz bir çizgi üzerinde ayni süratle hareketini sürdürür – Newton’un 1. Yasası, hareket yani “momentum” aynen korunuyor. Kuvvet yok, yani o tarafı veya bu tarafı tercih eden bir itme-çekme yok. Uzaydaki tüm yerler eşdeğer: bu da bir simetri.
Bir diğer korunum yasası da enerjinin korunumu. Enerji kuvvetlerin zamana bağlı olmadığı sistemlerde korunuyor. Yine bir korunum yasası bir simetriyle eşdeğer.
Bir de “açısal momentumun korunumu” var. İki cisim arasındaki kuvvet iki cismi birbirine doğru çeker veya birbirinden uzağa iterse, yani iki cismi bağlayan çizgiden başka kuvvetin tercih ettiği yön yoksa o zaman bu iki cismin birbiri etrafında dönme hareketi korunur. Gezegenler ve Güneş’in yörüngeleri, Ay’ın ve Dünyanın yörüngeleri, kendi etrafında dönen bir dansçının, patencinin hareketleri hep açısal momentum korunumunu yansıtıyor.
Doğada bunlardan başka da birçok simetri var. Simetrilerin mutlaka korunum yasalarının varlığını gerektirdiğini göstermek Noether gibi büyük bir matematikçinin marifeti.
Emmy Noether dans etmeyi severmiş. Ne kadar ahenkli bir dansçıydı bilmiyorum, ama matematikçi olarak doğa yasalarındaki ahengi, simetri ve korunum eşleşmesini kavramakla büyük bir güzelliği gözümüzün önüne alıp koymuş bir akıl.
Ali Alpar
Bilim Akademisi Üyesi (Sabancı Üniversitesi)
